Nadat het fenomeen van de (communistische) gevangenfunctionarissen, al na 1945, in getuigenissen aan bod was gekomen, werden in het buitenland vanaf de jaren negentig ook het bestaan van clandestiene communistische cellen kritisch tegen het licht gehouden. Dergelijke ‘groepen van drie’ werden overal uiterst hiërarchisch en gaandeweg op nationale basis georganiseerd.

Naar gelang de omstandigheden probeerden de communisten de leden van hun eigen gemeenschappen te organiseren in nationale comités, volgens principes die dicht aanleunden bij die van het ‘volksfront’. Op een gelijkaardige manier konden vertegenwoordigers uit die verschillende landen ook vooraanstaande posities innemen binnen de ‘antifascistische’ Internationale Lagerkomitees. Dit gebeurde echter steeds onder het gezag van Duitse communisten die vaak reeds vele jaren in de verschillende kampen aanwezig waren.

Het ‘antifascisme’ is een delicaat concept omdat het lang voor de Tweede Wereldoorlog intrinsiek verbonden raakte met de meanderende buitenlandpolitiek van de USSR en de Komintern. Nadien ontwikkelde het zich onder meer tot de staatsideologie van de Sovjet-bezettingszone en de latere DDR.

Dit voegt uiteraard een complexe betekenislaag toe aan het uiteindelijke functioneren van het volledige concentrationaire systeem en de interne hiërarchieën in het bijzonder. Een betekenislaag waarvan de meeste niet-communistische getuigen het bestaan ook decennia na de oorlog in het beste geval konden vermoeden. Ook eenvoudige communistische militanten waren zelden van de finesses van deze wisselwerking op de hoogte. In sommige kampen werd er naar gelang de omstandigheden over gewaakt dat het om strikt gescheiden sferen ging. Leidinggevende Duitse kaders stuurden dan clandestien het functioneren van de communistische gevangenfunctionarissen aan. Beide structuren vielen echter meestal volledig met elkaar samen. Uit internationaal archiefonderzoek is gebleken dat de prioriteit daarbij lag op het laten overleven van wat men ‘kostbare kaders’ noemde en in tweede instantie op sabotagewerk. Julien Lahaut, die voor de oorlog deel had uitgemaakt van het secretariaat-generaal van de KPB en in Mauthausen in veiligheid werd gebracht, kan hier als voorbeeld fungeren. Deze praktijk stemt overeen met de principes van de communistische kaderpolitiek zoals ze op het VIIde congres (1935) van de Komintern door Dimitrov aan alle communistische partijen werden opgelegd en dit in het organisatorische verlengde van de formele invoering van de volksfrontpolitiek.

Militanten die zich niet aan de regels inzake geheimhouding en ‘discipline’ hielden, konden in gevangenschap dan ook uit de rangen van de partij worden gesloten of een andere tuchtmaatregel oplopen. Sporen hiervan zijn te vinden in de naoorlogse archieven van communistische partijen overal in Europa. Na hun terugkeer uit gevangenschap werden de betrokkenen voor de Commissie der kaders gedaagd. Er werd hen eerst gevraagd om een schriftelijk relaas op te stellen over de ‘omstandigheden van hun aanhouding’ en hun ‘gedrag in gevangenschap’. Nadien konden ze eventueel worden ondervraagd door de ‘nationaal kaderverantwoordelijke’. In België was dat, sinds 1943-1944, de Brusselse advocate Lucienne Bouffioux (alias ‘Deschamps’). De focus lag daarbij op verklaringen omtrent de ‘standvastigheid’ van zichzelf en andere militanten tegenover de Gestapo, maar er werd ook gepeild naar de zogenaamde onderlinge ‘solidariteit’ in gevangenschap (kritiek en autokritiek). Deze terminologie bewijst dat de richtlijnen uit 1941, omtrent de clandestiniteit (‘illegaliteit’), onverkort van kracht bleven in gevangenschap. Het is voorlopig echter nog een open vraag hoe deze theorie zich verhield tegenover de praktische richtlijnen die de gevangenen bij hun onmiddellijke aankomst ontvingen van Duitse communisten. Een problematiek die vanaf de ontbinding van de Komintern in 1943 zo mogelijk nog aan complexiteit zou winnen.

Trefwoord : Koude oorlog

Debatten