Naast zijn strijd tegen de bezetter maakte het Verzet ook tijd voor denkwerk. Welke wereld voor na de oorlog? Hoe de vrede waarborgen? Welke hervormingen op Europees en nationaal vlak? ...Ziedaar enkele vragen die het debat in verzetskringen stuurden.
Tijdens de bezetting dachten een aantal verzetsbewegingen ter (gematigde) linkerzijde - zowel in christelijke als in vrijzinnige hoek - aan een toenadering tussen de Europese landen op basis van een min of meer duidelijk federalisme. Het verst was die reflectie gevorderd in Italië en dit vanaf 1941-1943 (« Manifest van Ventotene »). Verschillende Franse verzetsgroepen volgden. Maar dit alles bleef een minderheid: in het tijdskader van toen stelden de anti-Duitse kringen zich eerder ultra-patriottisch of communistisch-stalinistisch op.Verwijzen naar dit "federalisme" was voor uitwendig, supranationaal gebruik. De bedoeling was nieuwe oorlogen te voorkomen zonder te tornen aan de natie-staat waarvan de soevereiniteit gedeeltelijk naar een Europese entiteit zou overgeheveld worden. Herinneren wij eraan dat door een aantal collaboratiegroeperingen een ander soort Europees project onder de koepel van het Derde Rijk gedragen werd.
De kringen die voor de oorlog in België tot op een zeker punt het federalisme verdedigden - het Vlaams-nationalisme tot 1933, de Belgische Kommunistische Partij tot 1935 - hadden dit plan om verschillende redenen geheel of gedeeltelijk afgevoerd. Wel bleef in Vlaams-nationalistische kringen duidelijk de wil aanwezig om de staatsstructuren aan te passen en zelfs om het Belgische kader te laten vallen. Degenen die binnen de traditionele partijen een federalistisch project genegen waren, ruilden dit tijdens de bezetting meestal in voor een neo-unionistische Belgische koers.
Enkel de Waalse beweging maakte hierop een uitzondering. Het federalistisch project Truffaut-Dehousse dat de Staat op federatieve basis wilde hervormen, in 1938 aan de Kamer werd voorgesteld...en in februari 1939 verworpen, leefde blijkbaar voort. Drie verzetsgroepen getuigden van die wil tot hervorming : « Wallonie Libre », « Wallonie catholique » en « Wallonie indépendante », maar ook de Luikse federatie van de clandestiene Socialistische partij. Waalse liberalen en socialisten vonden zich zelfs korte tijd in het « Rassemblement démocratique et socialiste wallon ». Het ging hier allemaal om burgerlijk verzet en werkte eerder als « think tank » dan als gevechtsgroep...
Na de bevrijding dook de federalistische stroming weer op tijdens het Waals nationaal congres te Luik (oktober 1945). De Luikse federatie van de Belgische Socialistische partij was hier ruimschoots vertegenwoordigd. Overigens werd een nieuw federalistisch project aan de Kamer voorgelegd, maar met een België onder het Regentschap en in een neo-unionistische fase bleek elke Grondwetsherziening onmogelijk.
Dehousse Fernand, Le fédéralisme et la question wallonne : Congrès des socialistes wallons-5 et 6 juillet 1947, s.l. : Parti socialiste belge, 1947.
Gihousse Marie-Françoise, Mouvements wallons de résistance, mai 1940 - septembre 1944, Charleroi : Institut Jules Destrée, 1984.
Libon Micheline, De la « Séparation administrative » au fédéralisme (1912-1950) : quête identitaire du mouvement wallon, Charleroi, I.J.D., 1998.
Vayssiere Bertrand, Vers une Europe fédérale ? Les espoirs et les actions fédéralistes au sortir de la Seconde Guerre mondiale, Bruxelles-Bern : P.I.E.-Peter Lang, 2006.
