.jpg)
Historicus en archivaris verbonden aan het Rijksarchief Antwerpen-Beveren. Hij heeft onder meer archieven van de Tweede Wereldoorlog geïnventariseerd (de Antwerpse afdelingen van Winterhulp, het Arbeidsambt Antwerpen en de Duitse afdeling van de gevangenis van Merksplas). Daarnaast was hij coauteur en -redacteur van het boek Was opa een nazi? / Papy était-il un nazi? (2017).
Eind oktober 2019 zond de televisiezender Canvas in zes afleveringen
Kinderen van het verzet uit. Deze reeks is momenteel nog te bekijken op het digitale platform VRTnu. Samen met deze televisiereeks is ook een boek onder dezelfde titel uitgebracht. Dat werk is een gezamenlijke
publicatie van uitgeverij Polis en Canvas. Of de getuigen wiens verhaal
in het boek staat opgetekend de cover ervan op algeheel applaus hebben onthaald, is nog maar de vraag. De foto toont immers acht jongens, ergens tussen tien en twaalf jaar oud, in korte broek, strak in het gelid met in hun linkerhand een houten geweer. Wie de vaak diep
tragische verhalen van de dertien getuigen leest, fronst de wenkbrauwen bij de wel héél ongelukkige keuze van deze illustratie en wel omdat 'kinderen die oorlogje spelen' immers in schril contrast staat met de inhoud van het boek. Was het vinden van een meer passende illustratie zomoeilijk? Waarom werden bijvoorbeeld de prachtige illustraties van Joost Janssen niet gebruikt, die in de televisieserie te zien zijn? Ze leggen alleszins duidelijker de link met de televisiereeks en zijn mijnsinziens een betere creatieve weergave van de gevoelens en gedachten waarmee heel wat kinderen van verzetslieden - ook vandaag nog - kampen.
De getuigenissen in het boek wekken op geen enkele manier de indruk dat 'oorlogje spelen' destijds een geliefkoosd spel was, integendeel. Los
van het feit dat het gebruikte beeld de lading niet dekt, is de herkomst
van het beeld niet onproblematisch. De illustratie komt van het
internetplatform Getty Images, en heeft als titel: 'Let's Pretend'.
What's in a name? De foto is van de Britse fotograaf Reg Speller,
dateert van 24 november 1939 en toont ‘Dulwich College Preparatory
schoolboys’ die naar Kent waren geëvacueerd. De foto maakt deel uit van de collectie van de Hulton Archive, een set historische stockbeelden en redactionele foto’s om uw verhaal aan het verleden te verbinden; zo
luidt het op de site. Hoezo kinderen van het verzet in Vlaanderen/België? Een ernstige en correcte beeldredactie is geen
sinecure, zo blijkt.
Wie na het lezen van het boek denkt beter geïnformeerd te zijn over 'het' verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in België komt bedrogen uit. Het boek blijkt niet meer - maar ook niet minder - dan de gedrukte versie van de getuigenissen uit de televisiereeks. Op het einde van het 229 pagina's tellende boek zijn er als uitgeleide nog een schamele zestien pagina's gewijd aan contextinformatie. Het contrast met het boek Kinderen van de repressie van historicus Koen Aerts, dat na de reeks ‘Kinderen van de collaboratie’ uitkwam en het resultaat was van jarenlang gedegen historisch onderzoek, kan niet groter zijn. Het valt niet uit te sluiten dat commerciële uitgeverijen en televisiezenders een bijdrage willen leveren aan het blijvend herinneren van (verzets)verhalen, maar de gelijktijdige uitgave van een boek gelinkt aan een televisieserie is vanzelfsprekend ook vanuit mercantiel oogpunt een quick-win. Nu gun ik iedereen zijn/haar - wellicht in economisch opzicht bescheiden - succes, maar het mag er evenwel niet toe leiden dat storytelling de norm wordt voor de verspreiding van historische kennis. Het is een oud zeer dat ook in een eerdere blog van Nico Wouters werd aangekaart: "De publieke herinnering en herdenkingen zien zichzelf vandaag als de vervanger van de geschiedenis. Nu is herdenken een zéér belangrijke maatschappelijke activiteit die helpt om het verleden te verwerken. Het creëren en koesteren van collectieve herinneringen is dat ook. Maar het is geen geschiedenis." Het is te hopen dat de televisieserie en misschien zelfs het gelijknamige boek als katalysator kan fungeren voor de (her)opwaardering van 'het verzet' als historisch onderzoekstopic. Maar als die aandacht blijft bij het louter optekenen van getuigenissen, brengt dat niet zo veel bij tot een beter begrip van het verzet.
Deze blog is dan ook een pleidooi om het historisch onderzoek naar verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in al haar schakeringen en vormen op een gedegen en kritische wijze te (blijven) voeren, om zo de blinde vlekken in onze kennis weg te werken en verder te kijken dan de anekdotische verhalen. Niet alleen dus beschrijven maar ook verklaren.
Verschillende getuigen in het boek pleiten overigens zelf voor meer wetenschappelijk onderzoek naar het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog (p. 83, 98). Nu valt het niet te ontkennen dat er op dat vlak reeds fundamenten zijn gelegd, al ontbreken er nog vele bouwstenen om een solide verhaal mee te construeren. Het is in andere blogs al meermaals vermeld, maar ook hier geldt dat academische onderzoeksresultaten moeilijk een breed publiek vinden. Dat is overigens ook zo voor de historische kennis over het collaboratieverleden in Vlaanderen (zie mijn eerdere blog hier) én - zo bleek recent - ook in Wallonië (Papy était-il un nazi?). Toch signaleer ik hier graag enkele recente werken omdat ze enerzijds gebaseerd zijn op fundamenteel historisch onderzoek en anderzijds niet de weerklank krijgen die ze verdienen. Het eerste boek is van de hand van Dimitri Roden, Ondankbaar België. De Duitse repressie in de Tweede Wereldoorlog (2018). Wie het verzet tijdens de bezettingsjaren 1940-1945 wil bestuderen dient daarbij ook aandacht te hebben voor de Duitse instanties die jacht maakten op die verzetslieden. Op heldere wijze schetst Roden de context waarin het Duitse repressiesysteem in toenemende mate geweld gebruikt om het Belgische verzet de kop in te drukken. De mythe dat de Duitse Wehrmacht een 'correcter' repressiebeleid zou gevoerd hebben in tegenstelling tot het meedogenloze SS-bewind wordt in dit boek vakkundig ontkracht. Historica Jan Julia Zurné onderzoekt in Tussen twee vuren: gerecht en verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog (2017) de houding van de Belgische magistratuur ten aanzien van het door het verzet gepleegde geweld op collaborateurs. Onder meer juridische en pragmatische overwegingen lagen aan basis van de obstructie van de Belgische magistratuur om geen verzetslui over te leveren aan de Duitse instanties. Overigens blijkt het gerechtelijk onderzoek naar politiek geïnspireerd geweld eerst van onderuit te zijn gedwarsboomd en pas in latere instantie trad de hiërarchische top van de magistratuur deze houding bij. Die gewijzigde (berekende?) houding van de top van de magistratuur was onder meer ingegeven door de kerende internationale oorlogskansen waardoor meer rekening werd gehouden met de verantwoording die na de oorlog afgelegd moest moeten.
Het is evenwel geen toeval dat voornamelijk Franstalige historici pioniers zijn in het wetenschappelijk onderzoek naar het verzet tijdens de bezettingsjaren 1940-1945. Verzet vond immers in hoofdzaak in Franstalig België plaats. Om die reden valt het toe te juichen dat recent de studie van José Gotovitch over het communistisch verzet in Brussel en Wallonië werd heruitgegeven door het Centre des Archives du Communisme en Belgique (CarCob): Du Rouge au Tricolore. Les Communistes belges de 1939 à 1944. Un aspect de l’histoire de la Résistance en Belgique (2018). Het boek bevat naast een gedetailleerde geschiedenis van het communistische verzet ook tal van biografische notities van verzetslui. Tot slot vermeld ik nog dat onder redactie van Fabrice Maerten (CegeSoma - Rijksarchief) en in navolging van het boek Was opa een nazi? binnenkort een boek verschijnt over het verzet: Was opa een held? Speuren naar mannen en vrouwen in het verzet (uitgeverij Lannoo) / Papy était-il un héros? Sur les traces des hommes et des femmes dans la résistance pendant la Seconde Guerre mondiale (Racine). Dit boek geeft enerzijds de context waarin het verzet plaatsvond en reikt anderzijds informatie aan om zelf historisch onderzoek te doen naar het verzetsverleden van familieleden in binnen- en buitenlandse archieven.
Koen Aerts & Bruno De Wever, "Het verzet in de publieke herinnering in Vlaanderen", in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XLII, 2012, 2/3, pp. 78-107.
Fabrice Maerten, "Het verzet. Antifascisme en patriottisme", in Mark Van den Wijngaert (dir.), België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen, Manteau, 2015, pp. 207-264.
Fabrice Maerten (red.), Was opa een held? Speuren naar mannen en vrouwen in het verzet, Tielt, Lannoo, ter perse voorjaar 2020.
José Gotovitch, Du rouge au tricolore. Les communistes belges de 1939 à 1944. Un aspect de l’histoire de la Résistance en Belgique, Bruxelles, CarCob, 2018.
Dimitri Roden, Ondankbaar België. De Duitse repressie in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2018.
Jan Julia Zurné, Tussen twee vuren. Gerecht en verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog, Tielt, Lanoo, 2107.
U wordt geraakt door deze bijdrage of u wenst te reageren?
Uw opmerkingen, commentaren en ideeën zijn welkom via belgiumwwii@arch.be
