Jodenvervolging

De Shoah, een Hebreeuwse term die “catastrofe” betekent, verwijst naar de systematische uitroeiing van de Europese Joden door het naziregime, zijn bondgenoten en collaborateurs tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit programma, dat de nazi’s zelf aanduidden als “die Endlösung”, de “definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk”, werd zorgvuldig gepland en georganiseerd door Heinrich Himmler, Reinhard Heydrich en Adolf Eichmann.

De massamoorden begonnen tegen het einde van de zomer 1941, uitgevoerd door de Einsatzgruppen – mobiele doodseskaders die tot 1944 in het Oosten actief waren. Deze eerste fase staat bekend als de “Holocaust door kogels”. Vanaf 1942 richtte de SS vernietigingscentra op, waar Joden werden vergast in vrachtwagens of gaskamers.

Het aantal slachtoffers van deze genocide wordt geschat op 6 miljoen vermoorde Joden, waarvan 66% uit Europa en 40% uit de rest van de wereld. Vrouwen en kinderen vormden meer dan twee derde van de slachtoffers van de Shoah. 

Voor de nazi-invasie van 10 mei 1940 bestond de Joodse bevolking in België uit ongeveer 70.000 personen, samen goed voor bijna 60 verschillende nationaliteiten. Deze bevolkingsgroep vertoonde een grote religieuze, politieke, sociale en beroepsmatige diversiteit.

• Migratie en Joodse gemeenschap in België aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog
• Joodse vluchtelingen aan boord van de Saint-Louis

Antisemitisme was een realiteit binnen de Belgische samenleving. Het werd steeds openlijker geuit en evolueerde van christelijk anti-jodendom naar raciaal antisemitisme. Door de migratie in het interbellum ging het gepaard met een toenemende xenofobie.

• Antisemitisme en de Belgische samenleving (overzichtsartikel)

Tussen oktober 1940 en juni 1942 vaardigden de nazi's 17 anti-Joodse verordeningen uit, die werden uitgevoerd door Belgische instanties. Deze ontnamen de Joden hun rechten en vrijheden. Vanaf augustus 1942 deporteerde de Sipo-SD 25.490 Joodse mannen, vrouwen en kinderen, bijna uitsluitend naar Auschwitz-Birkenau. Slechts 5% overleefde.

• Vervolging van Joden in België (overzichtsartikel)
• Statuut van de 17 anti-Joodse verordeningen
• Deportaties van Joden naar Limburg
• Verplichte tewerkstelling van Joden
• Jodenregister
• Roof van Joods bezit (spoliatie)
• Segregatiepolitiek

Vanaf oktober 1943 arresteerden de nazi’s Roma in België en Noord-Frankrijk en brachten hen over naar het doorgangskamp in de kazerne Dossin in Mechelen. Op 15 januari 1944 vertrok het enige transport met Roma naar Auschwitz-Birkenau, met 185 volwassenen en 166 kinderen. Slechts 32 gedeporteerden van zgn. “Transport Z” overleefde.

• Vervolging van de Roma (overzichtsartikel)
• Kriminalpolizei (Kripo)

De rassendeportatie betrof personen die de nazi’s definieerden als “van het Joodse ras” of “ van zigeunerafkomst”. Beide groepen werden vervolgd en vermoord om wie zij waren, niet om wat zij deden (i.t.t. verzetslui en politieke gevangenen).

• Rassendeportatie (overzichtsartikel)
• Auschwitz-Birkenau, concentratie- en vernietigingskamp
• Transporten naar Cosel
• Satellietkampen te Auschwitz-Birkenau
• Dodenmarsen

Het militair bestuur en de Sipo-SD streden om de macht, maar op het gebied van de "Joodse kwestie" werkten zij goed samen. Het militair bestuur vaardigde de 17 anti-Joodse verordeningen uit, de Sipo-SD was verantwoordelijk voor repressie en rassendeportaties.

• Houding van de bezetter tegenover de Jodenvervolging (overzichtsartikel)

Bij afwezigheid van de regering voerden de secretarissen-generaal een politiek van “het minste kwaad” en een passieve uitvoering van de maatregelen van de bezetter. In naam van het algemeen Belgisch belang, de ordehandhaving en het behoud van de economie, voerden zij de bevelen van de bezetter uit zonder eigen initiatief te nemen.

• Houding van de Belgische overheid tegenover de Jodenvervolging (overzichtsartikel)
• Verdachten van mei '40

Houding van de Belgische overheid tegenover de Jodenvervolging op verschillende locaties: 

• Deurne
• Antwerpen
• Brusselse gemeenten

De Vereniging der Joden in België (VJB) werd op 25 november 1941 door de bezetter opgericht, naar het model van de Joodse Raden (Judenräte). Deze door nazi's gecontroleerde Joodse organisatie werd gedwongen deel te nemen aan de deportaties van Joden, terwijl ze tegelijk sociale steun verleende aan het verarmde deel van de Joodse bevolking.

De Joden speelden een belangrijke rol in het verzet, vaak geholpen door niet-Joden. Ze waren actief, en zelfs oververtegenwoordigd, in diverse vormen van verzet: sluikbladen en -pamfletten, inlichtingendiensten, gewapend verzet, sabotage en de redding van Joden, vooral van kinderen.

• Verzet, hulp en solidariteit (overzichtsartikel)
• Verschillende verzetsgroepen
• Jiddische pers

De meeste Joden in België woonden in Brussel en Antwerpen. Ook in Luik, Charleroi, Gent, Oostende en Bergen bestonden er kleinere gemeenschappen. Uit onderzoek blijkt dat de vervolging sterk verschilde van stad tot stad.

Jodenvervolging op verschillende locaties: 

• Brussel
• Oostende
• Gent
• Charleroi
• Bergen
• Verviers (voor de oorlog) 
• Knokke
• Heide-Kalmthout

De hedendaagse geschiedschrijving definieert drie categorieën van betrokkenen: daders, slachtoffers en omstanders. Deze categorieën zijn niet strikt gescheiden: een individu kan van de ene naar de andere overgaan.

Korte biografieën over: 

• Nussbaum Felix
• Ramet Natan
• Landau Lon
• Asche Kurt

En nog veel meer...

Vanuit de kazerne Dossin in Mechelen werden 25.490 Joden en 353 Roma gedeporteerd: 99,2% naar Auschwitz-Birkenau, waarvan slechts 5% overleefde. De overigen(0,8%) kwamen terecht in Ravensbrück, Buchenwald, Bergen-Belsen en Vittel, met een overlevingspercentage van 68%. In 1945 was de helft van de Joodse bevolking in België en Noord-Frankrijk uitgeroeid.

• Balans van de Shoah (overzichtsartikel)

In september 1944 werd bijna heel België bevrijd. De SS verlieten de kazerne Dossin op 4 september. De repatriëring van naar het Duitse Rijk gedeporteerde Joden begon pas eind maart 1945. De gedecimeerde Joodse bevolking stond voor een zware taak om haar leven na de oorlog weer op te bouwen.

• Joodse bevolking na de Bevrijding (overzichtsartikel)

Pas in de jaren 1980 groeide het besef van de uniciteit van de genocide op de Joden en de uitroeiing van de Roma. Tussen 1948 en nu evolueerde de herinnering van een patriottische en verzetsgerichte visie naar een raciale benadering, zowel in de historiografie als in herdenkingsmonumenten en -manifestaties.

• Herinnering, herdenking en het begin van onderzoek naar de Jodenvervolging (overzichtsartikel)
• Traumaverwerking: 1ste, 2de en 3de generatie Joodse en Roma-overlevenden