Jodenvervolging

Shoah, het Hebreeuwse woord voor “catastrofe”, betekent de systematische uitroeiing van de Europese Joden door het Naziregime, zijn geallieerden en collaborateurs tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het programma dat de Nazi’s hiervoor hadden opgezet en dat ze “die Endlösung” noemden, de “definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk”, werd zorgvuldig gepland en georganiseerd door Heinrich Himmler, Reinhard Heydrich en Adolf Eichmann.

Die massamoorden begonnen eind zomer 1941 met de Einsatzgruppen, mobiele moordeskadrons die tot 1944 in het Oosten actief waren. Die eerste fase wordt “Shoah met de kogel” genoemd. Vanaf 1942 zet de SS moordcentra op, waar de Joden in vrachtwagens of gaskamers vergast worden.

Naar schatting 6 miljoen Joden werden tijdens die genocide om het leven gebracht: 66% van de Europese Joden en 40% van de Joden wereldwijd. Meer dan twee derden van de slachtoffers van de Shoah waren vrouwen en kinderen.

Voor de Nazi-invasie op 10 mei 1940 bestond de Joodse bevolking in België uit ongeveer 70.000 personen van min of meer 60 verschillende nationaliteiten. Deze bevolkingsgroep was religieus, politiek, sociaal en beroepsmatig erg gedifferentieerd.

• Migratie en Joodse gemeenschap in België aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog
• Joodse vluchtelingen aan boord van de Saint-Louis

Het antisemitisme is een werkelijkheid in de Belgische maatschappij. Het komt meer en meer vrij aan de oppervlakte en evolueert van christelijk anti-jodendom tot raciaal antisemitisme. Door de immigratie tijdens het interbellum sluit het aan bij de toenemende xenofobie.

• Antisemitisme in de Belgische samenleving (overzichtsartikel)

Tussen oktober 1940 en juni 1942 beroven 17 anti-Joodse verordeningen, uitgevaardigd door de Nazi’s, maar uitgevoerd door Belgische overheidsinstanties, de Joden van hun rechten en vrijheden. Vanaf augustus 1942 deporteert de Sipo-SD 25.490 Joodse mannen, vrouwen en kinderen, vrijwel allen naar Auschwitz-Birkenau. 5% overleeft het.

• Vervolging van de Joden in België (overzichtsartikel)
• Statuut van de 17 anti-Joodse verordeningen
• Jodenuitwijzing naar Limburg
• Verplichte tewerkstelling van Joden
• Jodenregister
• Rood van Joodse bezittingen (spoliatie)
• Segregatiepolitiek

Vanaf oktober 1943 pakken de Nazi’s in België en Noord-Frankrijk Roma op en brengen hen over naar het doorgangskamp in de kazerne Dossin in Mechelen. Op 15 januari 1944 vertrekt het enige transport van Roma, 185 volwassenen en 166 kinderen, naar Auschwitz-Birkenau. Slechts 32 gedeporteerden van “Transport Z” overleven het.

• Vervolging van de Roma (overzichtsartikel)
• Kriminalpolizei (Kripo)

Rassendeportatie betreft de personen die de Nazi’s als “Joods” of “zigeuners” bestempelen. Die twee groepen worden vervolgd en vermoord omdat ze als Jood of zigeuner geboren zijn, niet om wat ze gedaan hebben (verzetsleden, politieke gevangenen, weerstanders…).

• Rassendeportatie (overzichtsartikel)
• Auschwitz-Birkenau, concentratie- en vernietigingskamp
• Transporten naar Cosel
• Satellietkampen te Auschwitz-Birkenau
• Dodenmarsen

Het militair bestuur en de Sipo-SD bestrijden elkaar om de macht. Maar wat het Jodenvraagstuk betreft, werken beide organisaties samen. Het militair bestuur vaardigt de 17 verordeningen tegen de Joden uit en de Sipo-SD is belast met de repressie en de rassendeportaties.

• Houding van de bezetter tijdens de Jodenvervolging (overzichtsartikel)

In afwezigheid van de regering volgen de secretarissen-generaal de “politiek van het minste kwaad” en de passieve uitvoering van de maatregelen van de bezetter. In naam van het Belgisch algemeen belang, de ordehandhaving en de economie voeren ze de bevelen van de bezetter uit, zonder enig initiatief te nemen.

• Houding van de Belgische overheid tijdens de Jodenvervolging (overzichtsartikel)
• Verdachten van mei '40

Houding van de Belgische overheid tijdens de Jodenvervolging op verschillende locaties: 

• Deurne
• Antwerpen
• Brusselse gemeenten

De Vereniging der Joden in België (VJB) werd op 25 november 1941 door de bezetter opgericht naar het voorbeeld van de Joodse Raden (Judenräte). De VJB is een Joods instrument geleid door de Nazi’s; ze wordt verplicht mee te werken aan de deportatie van de Joden en moet tezelfdertijd instaan voor het sociaal welzijn van de verpauperde Joodse bevolking.

De Joden hebben een belangrijke rol gespeeld in het verzet, dikwijls geholpen door niet-Joden. Ze waren actief, en oververtegenwoordigd, in diverse vormen van verzet: maken van verzetsbladen en -pamfletten, inlichtingendiensten, gewapend verzet, sabotage, redden van Joden, vooral kinderen.

• Verzet, hulp en solidariteit (overzichtsartikel)
• Verschillende verzetsgroepen
• Jiddische pers

De meeste Joden in België woonden in Brussel en Antwerpen. In Luik, Charleroi, Gent, Oostende, Bergen… bestonden er ook kleinere gemeenschappen. Qua vervolging van de Joden in deze steden werden grote verschillen ontdekt.

Jodenvervolging op verschillende locaties: 

• Brussel
• Oostende
• Gent
• Charleroi
• Bergen
• Voor-oorlogse Verviers 
• Knokke
• Heide-Kalmthout

De hedendaagse geschiedschrijving definieert drie types actoren: de vervolgers, de slachtoffers en de “bystanders” (toeschouwers). Dit is geen strikte indeling. Een persoon kan van het ene type naar het andere overgaan.

Korte biografieën over: 

• Nussbaum Felix
• Ramet Natan
• Landau Lon
• Asche Kurt

En nog veel meer...

Vanuit de kazerne Dossin in Mechelen werden 25.490 Joden en 353 Roma gedeporteerd: 99,2% naar Auschwitz-Birkenau met slechts 5% overlevenden en 0,8% naar Ravensbrück, Buchenwald, Bergen-Belsen en Vittel met 68% overlevenden. In 1945 was de helft van de Joodse bevolking in België en Noord-Frankrijk verdwenen.

• Balans van de Shoah (overzichtsartikel)

In september 1944 is vrijwel heel België bevrijd. De SS hebben de kazerne Dossin op 4 september verlaten. De repatriëring van de weggevoerde Joden begint pas eind maart 1945. De gedecimeerde en leeggebloede Joodse bevolking staat voor heel wat uitdagingen om de oorlog achter zich te laten en een nieuw leven op te bouwen.

• Joodse bevolking na de Bevrijding (overzichtsartikel)

Pas in de jaren '80 groeit het besef over het unieke karakter van de genocide op de Joden en de uitroeiing van de Roma. Tussen 1948 en nu is de herinnering geëvolueerd van een patriottische en verzetsidee naar een raciaal concept, zowel in de historiografie als in de herdenkingsmonumenten en -manifestaties.

• Herinnering, herdenking en de start van onderzoek over de Jodenvervolging (overzichtsartikel)
• Traumaverwerking: 1ste, 2de en 3de generatie overlevende Joden en Roma