Net zoals in België heeft het grootschalige proces van de bestraffing van de collaboratie na de Tweede Wereldoorlog in Nederland geleid tot een massale archiefproductie. Het archief van wat in Nederland de ‘Bijzondere rechtspleging’ wordt genoemd is ‘beladen erfgoed’ omdat het een massa aan persoonsgegevens bevat (van daders en verdachten maar ook van slachtoffers) en er doorgaans bij nabestaanden nog een zekere schaamte bestaat over de betrokkenheid van hun voorouders bij de collaboratie.
Toch is er precies bij de nabestaanden, zoals in België, een grote vraag naar informatie. Om aan die vraag adequaat tegemoet te komen zijn digitalisering en digitale ontsluiting ongetwijfeld de meest adequate en gebruiksvriendelijke methode, alleen al omdat een verplaatsing naar de leeszaal niet langer nodig is, wat drempelverlagend werkt.
In 2025 worden de archieven van de bijzondere rechtspleging openbaar. Er zijn ver gevorderde plannen om dit archief te digitaliseren en online beschikbaar te stellen, maar precies omdat het om beladen erfgoed gaat moet een belangenafweging worden gemaakt om te weten hoe die online beschikbaarheidsstelling precies vorm kan worden gegeven. Het is immers niet omdat iets juridisch mogelijk is het ook ethisch wenselijk is.
Hoe het online beschikbaar stellen zo kan worden georganiseerd dat recht kan worden gedaan aan die verschillende belangen was de centrale vraag op het Symposium van 12 oktober in Amsterdam van het Netwerk Oorlogsbronnen. Dat Netwerk heeft zijn sporen al verdiend met het online ontsluiten van (persoonsgebonden) erfgoed gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Dat er een traditie is mocht blijken uit de grote belangstelling voor het Symposium : meer dan 200 personen volgden het evenement fysiek of virtueel.
De problematiek van het beladen erfgoed werd vanuit verschillende perspectieven bekeken. Omdat er al een traditie is op het vlak van de digitalisering van erfgoed staan er al heel wat persoonsgegevens gerelateerd met de Bijzondere rechtspleging online : zo wordt bijvoorbeeld in kranten die in Nederland op grote schaal gedigitaliseerd werden verslag gedaan van processen tegen collaborateurs die met naam en toenaam worden genoemd. In de mate dat de digitale bestanden ge-OCR-iseerd zijn kunnen namen heel makkelijk worden teruggevonden. Er zijn ook foto’s waarop wie terecht stond voor een Bijzonder Gerechtshof goed herkenbaar is. Er is met andere woorden al een precedent, al is het natuurlijk wel zo dat de dossiers van de Bijzondere rechtspleging heel wat meer informatie prijsgeven dan een krantenartikel over een bepaald persoon, weze het een dader of een slachtoffer.
Digitale beschikbaarheidsstelling kan echter gemoduleerd worden. Zo zou er bijvoorbeeld voor kunnen geopteerd worden om digitale bestanden niet zonder OCR online beschikbaar te stellen, wat het heel wat moeilijker maakt om personen terug te vinden. Een andere optie zou kunnen zijn om niet het hele gedigitaliseerde archief online te ontsluiten maar slechts bepaalde onderdelen. In dit verband werd erop gewezen dat anders dan in de reguliere strafrechtsprocedure bepaalde stukken niet werden teruggegeven aan de personen die onder verdenking stonden of veroordeeld werden.
Wat de belangenafweging betreft is de privacywetgeving niet het voornaamste probleem omdat de meeste betrokkenen niet meer in leven zullen zijn in 2025 en de algemene verordening gegevensbescherming enkel geldt voor levende personen, behalve wanneer het zou gaan om informatie die direct de persoonlijke levenssfeer van de nabestaanden schendt (bv bij erfelijke ziektes). Wel moeten de belangen van de nabestaanden zowel van de daders als van de slachtoffers worden meegewogen. Daartegenover staat het belang van de samenleving om te kunnen beschikken over betrouwbare informatie over het verleden en die kan, mits de nodige kritische zin, gevonden worden in het archief van de Bijzondere rechtspleging. Er is weinig rechtspraak waarin die afweging wordt gemaakt, maar als het dilemma aan de rechter wordt voorgelegd, zoals bij de publicatie over het drama in Putten dan laat de rechter doorgaans het maatschappelijk belang om het verleden te kennen zwaarder wegen dan de individuele rechten van de nabestaanden.
Naast het juridische perspectief moet er ook ruimte zijn voor een ethische afweging, waarbij elementen spelen als het risico dat trauma’s worden opgerakeld of dat de ongenuanceerde ‘goed/fout’ tegenstelling het beeld opnieuw gaat bepalen. Bij sommige nabestaanden leeft de angst voor ontdekking van een collaboratieverleden, dat in de familie net verborgen werd gehouden. Verder moet de geografische context meegenomen worden. Grote collaboratiezaken van nationaal belang zijn goed bekend, maar bij online digitale ontsluiting is de kans groter is dat lichtere collaboratiezaken die zich op lokaal niveau afspeelden aan het licht komen. Bovendien is in een klein dorp is de kans om nog aangesproken te worden op het collaboratieverleden van een voorouder groter dan in de stad.
Daar staat dan weer tegenover dat een grotere mate van openheid voor de nabestaanden net positieve gevolgen kan hebben. Door kennis te nemen van de feiten en van hun context kan het goed/fout-denken doorbroken worden : niet alle veroordeelde collaborateurs liepen in laarzen en uniform gewapend door de straten… In die zin kan openheid eerder bevrijdend werken voor de nabestaanden en ertoe bijdragen dat het goed/fout denken in vraag wordt gesteld. Openheid kan mythes ontzenuwen en een einde maken aan verdenkingen in een lokale context die gebaseerd zijn op geruchten, terwijl het archief van de Bijzondere rechtspleging feitelijke informatie aanreikt. Openheid kan eveneens een educatief doel dienen om te verklaren hoe extremisme en structurele discriminatie ontstaan en mensen in hun greep krijgen.
Kortom, ontsluiting van gedigitaliseerd archief veronderstelt beleid om de belangen van de nabestaanden af te wegen met het recht van de samenleving op betrouwbare kennis van het verleden. Dit laatste recht veronderstelt wel dat de gedigitaliseerde archieven goed worden gecontextualiseerd, de lezer gebruiksvriendelijke tools krijgt aangereikt om de bronnen adequaat te kunnen interpreteren en de context van de archiefvorming goed wordt geëxpliciteerd. Dat laatste kan een argument zijn om de archieven online te laten ontsluiten door de erfgoedsector : het alternatief is immers dat documenten digitaal worden ontsloten door private partijen, zonder context en zonder garantie op volledigheid; een situatie die voor de nabestaanden grotere risico’s inhoudt.
Beleid zou moeten starten met een risico-analyse om uit te maken welke risico’s bestaan voor welke groepen, hoe groot die risico’s zijn, welke passende maatregelen denkbaar zijn en hoe die kunnen worden toegepast op welke delen van de collectie. Hier speelt vanzelfsprekend ook een tijdsdimensie : des te verder we van de feiten verwijderd zijn des te zwaarder kan belang van de kennis van het verleden wegen, wat een argument zou kunnen zijn voor een politiek van graduele opening van de online-toegang.
Deel van het beleid zou kunnen zijn dat de gebruiker ook op zijn/haar verantwoordelijkheid wordt verwezen en duidelijk wordt gemaakt dat met de informatie uit het gedigitaliseerde archief niet op het even wat mag worden gedaan, maar dat zorgvuldigheid moet worden betracht en rechten moeten worden gerespecteerd.
Beleidsmatig werden twee mechanismen voorgesteld om de belangenafweging te maken. Voorafgaandelijk zal een discussie worden georganiseerd tussen de organisaties van nabestaanden enerzijds en de erfgoedinstellingen anderzijds. Om de ontsluiting van het gedigitaliseerd archief te begeleiden wordt gedacht aan een ethische commissie, samengesteld uit externen. De commissie kan thematische adviezen geven maar ook een rol spelen bij het oplossen van concrete vragen die ongetwijfeld zullen opduiken wanneer precies duidelijk wordt welke mogelijke implicaties de online ontsluiting van bepaalde onderdelen van het archief kan hebben.
Het Symposium was bijzonder leerrijk, ook vanuit een Belgisch perspectief, ook al zijn we nog lang niet toe aan een volledige digitalisering van onze ‘repressiearchieven’ … Er zijn wel heel wat gelijklopende evoluties : ook in België is bij de nabestaanden een grote vraag naar informatie over het collaboratieverleden van hun voorouders. Ook in België pleiten historici en archivarissen voor openheid en werden initiatieven genomen om betrouwbare informatie en tools te ontwikkelen zoals deze website en het boek Was Opa een Nazi ? Nabestaanden van de collaboratie kregen een stem via druk bekeken TV-uitzendingen en er wordt onderzoek gedaan naar de transmissie van intergenerationele herinnering (Transmemo). De expertise van het Netwerk Oorlogsbronnen kan ons vooruithelpen om te leren van de aanpak over de grenzen, want hoewel er verschillen zijn met name op het niveau van de collectieve herinnering zijn er toch genoeg parallellen te trekken, niet noodzakelijk wat concrete oplossingen betreft, maar ook in de vraagstelling en het inschatten van risico’s. Het werk van het Netwerk Oorlogsbronnen is dus zeker het opvolgen waard voor wie geïnteresseerd is in de Tweede Wereldoorlog en zijn afwikkeling. Dat kan via de website https://www.oorlogsbronnen.nl/.
Het Symposium van 12 oktober herbekijken kan via deze link : https://www.oorlogsbronnen.nl/nieuws/symposium-12-oktober-beladen-archieven-online-juridisch-en-ethisch-bezien
