Op verzoek van de Belgische gemeente Zedelgem kwam op vrijdag 26 en zaterdag 27 november 2021 een internationaal panel samen van vijftien deskundigen met expertise in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en zijn nalatenschap. De gemeente vroeg advies over twee kwesties. Ten eerste over hoe de gemeente moet omgaan met de recente controverse rond het in 2018 op haar grondgebied ingehuldigde monument "De Letse Bijenkorf". Ten tweede over de ontwikkeling van het voormalige terrein van een groot krijgsgevangenkamp op de site Vloethemveld waarin de gemeente partner is. Geen van de leden van het panel heeft enige vorm van financiële vergoeding ontvangen voor zijn/haar bijdrage. Het panel is onafhankelijk tot zijn conclusies gekomen, zonder inmenging van de belanghebbenden en betrokken partijen bij de besproken kwesties. Het panel is een ad hoc vergadering van deskundigen. In hun uiteenzetting van de feiten en aanbevelingen in dit beknopte rapport vertegenwoordigen zij alleen zichzelf, in hun hoedanigheid van individuele onderzoekers en ongeacht hun institutionele affiliatie. De aanbevelingen zijn niet vooraf ter goedkeuring voorgelegd aan de gemeente Zedelgem.
In 1945 en 1946 vestigde het Britse leger in de gemeente Zedelgem één van zijn belangrijkste krijgsgevangenkampen in Europa. Restanten van het krijgsgevangenkamp maken nu deel uit van het Vloethemveld, een ambitieus project voor de ontwikkeling van een openbaar domein van enkele honderden hectaren met de bescherming van natuur en erfgoed als doelstelling. De gemeenten Zedelgem en Jabbeke, de Vlaamse Landmaatschappij en het Agentschap voor Natuur en Bos delen de verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van de site.
Het panel is overtuigd van het unieke potentieel van het voormalige munitiedepot en het complex van krijgsgevangenkampen als een herinneringsoord van bijzondere betekenis voor de Europese en ruimere geschiedenis. Tienduizenden gevangenen van meer dan tien nationaliteiten, die onder Duits bevel vochten, brachten weken of maanden in Zedelgem door. Hun trajecten illustreren dat het leven van miljoenen Europeanen in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog in Zedelgem met elkaar verweven raakte. Het is een grote uitdaging om deze erfenis in al haar complexiteit te ontsluiten voor de bezoekers. De gevangenen van het kamp in Zedelgem waren leden van militaire formaties die de oorlog verloren hadden. Zij namen deel aan een misdadige oorlog begonnen en gevoerd door Duitsland, met genocide en massamoord op burgers. Veel van de krijgsgevangenen in het Britse kamp waren dienstplichtigen, anderen waren vrijwilligers. Velen hadden de nazi-ideologie aangehangen, ook een deel van de niet-Duitsers, en sommigen behielden deze ideologie toen zij in krijgsgevangenschap waren. De kampbevolking evolueerde in de loop van de tijd en omvatte vele nationaliteiten, van wie sommigen er pas na afloop van de oorlog arriveerden. Sommige leden van de kampbevolking hadden deelgenomen aan oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid, maar slechts een klein deel van hen werd voor hun misdaden vervolgd. De herinnering aan de gevangenen van het kamp verdient erkenning, maar geen eerbetoon.
De geschiedenis van het kamp Zedelgem was grotendeels vergeten, behalve door leden van het Letse SS-Legioen die er hun veteranenvereniging, Daugavas Vanagi, oprichtten. Zij verspreidden zich nadien over de wereld als leden van een Letse diaspora die na de annexatie door de Sovjet-Unie nooit naar hun vaderland konden terugkeren. Een deel van de Letse diaspora cultiveerde het beeld van het Letse Legioen als een patriottische militaire eenheid die streed voor nationale onafhankelijkheid tegen de Sovjet-Unie. Het Letse Legioen bestond voornamelijk uit dienstplichtigen. In tegenstelling tot alle andere vrijwillige SS-formaties werd het niet beschouwd als een criminele organisatie, noch door het Internationaal Militair Tribunaal in Neurenberg, noch door de Displaced Persons Commission van de Verenigde Staten van Amerika. Het Legioen werd opgericht in 1943, toen de Jodenuitroeiing in Letland en de vernietigingsoorlog tegen de burgerbevolking aan het oostfront grotendeels voorbij waren en de Wehrmacht en andere strijdkrachten van de Asmogendheden in het defensief waren.
Een aanzienlijk deel van de rekruten van het Legioen had echter voordien deel uitgemaakt van eenheden van de Sicherheitsdienst (veiligheidsdienst van de SS) en van politiebataljons van de Ordnungspolizei (Duitse Ordepolitie) die oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid begingen, waaronder de moord op tienduizenden Letse en Duitse joden in Letland en op burgers in delen van de bezette Sovjet-Unie.
De betekenis van het Letse Legioen is tot op de dag van vandaag omstreden in Letland. De jaarlijkse herdenking op 16 maart is sinds 1991 het toneel van confrontaties in de straten van Riga. Ministers die de herdenking bijwoonden, werden gedwongen af te treden. De omschrijving van het Legioen als een organisatie van patriottische helden en martelaren van de Sovjetinlijving is uiterst kwetsend voor de nakomelingen van de slachtoffers van de misdaden die door zijn leden zijn begaan.
Het panel werd gevraagd advies uit te brengen over twee verschillende kwesties: enerzijds het monument "De Letse Bijenkorf", dat in september 2018 werd ingehuldigd en gecofinancierd door de gemeente Zedelgem en het Bezettingsmuseum in Riga; anderzijds de toekomstige ontwikkeling van de site Vloethemveld waarvan de gemeente Zedelgem een van de vier stakeholders is.
Het panel is het er unaniem over eens dat de oprichting van een monument ter nagedachtenis van het Letse Legioen in Zedelgem, op een openbaar plein op 3 kilometer van het vroegere kampterrein, zonder de andere stakeholders van het project Vloethemveld te betrekken, ongepast was. Een dergelijk monument zou in Letland controversieel zijn en zorgt niet alleen in Zedelgem maar ook internationaal voor controverse.
De tekst van de gedenkplaat die het monument van september 2018 tot juli 2021 begeleidde, deed geen recht aan de complexe geschiedenis van het Letse Legioen en was door zijn onvolledigheid beledigend ten aanzien van de slachtoffers van misdaden gepleegd door leden van het Legioen, ook al vonden die meestal plaats voordat zij formeel bij het Legioen waren ingelijfd. De geïsoleerde en afgelegen locatie maakt het moeilijk om de noodzakelijke context te bieden die een dergelijk monument nodig heeft. Het monument is tevens een dubbelzinnig symbool in de Belgische context. Letse soldaten die later werden ingelijfd in het Letse SS-Legioen vochten aan de zijde van het Vlaamse SS-Legioen tijdens het beleg van Leningrad. Zo dreigt het monument een (inter)nationaal bedevaartsoord te worden en een inspiratiebron voor revisionistische verhalen over de nalatenschap van de SS. Het panel is ervan overtuigd dat dit niet de boodschap is die de gemeente met de oprichting van het monument wilde uitdragen. Het verwijderen van de gedenkplaat en het hernoemen van het plein waren belangrijke eerste stappen, maar naar de mening van het panel is de verwijdering van het monument de enige optie om een einde te maken aan de dubbelzinnigheden die het monument nu blijvend mogelijk maakt.
"De Letse Bijenkorf”
Het panel beveelt aan het monument te verwijderen om het aan de aandacht van het publiek te onttrekken. Voorts beveelt het panel een reflectiefase aan om de mogelijkheid van een nieuwe bestemming voor "De Letse Bijenkorf" te onderzoeken, met inachtneming van zijn status als kunstwerk. Bij deze oefening moeten alle belanghebbenden en de nodige expertise worden betrokken, maar bij het nemen van een beslissing moet uiterst zorgvuldig te werk worden gegaan.
Het panel ziet twee opties:
Elke nieuwe bestemming moet haar positionering in een nieuwe context verantwoorden. Als er wordt verwezen naar de oorspronkelijke focus van het monument, moet er recht worden gedaan aan de complexiteit van de historische context.
Een andere optie zou kunnen zijn dat het monument wordt geherdefinieerd als een esthetisch object. Het moet dan worden geïnstalleerd in een binnenruimte in een context die kritische informatie geeft over de geschiedenis van het monument.
Vloethemveld
Vloethemveld zou een innovatief herdenkingsproject van Europese betekenis kunnen worden, dat laat zien hoe het mogelijk is om te gaan met de omstreden nalatenschap van de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog.
Het panel is van mening dat hedendaagse memorialen recht moeten doen aan de complexiteit en ambivalentie van de levensverhalen uit de Tweede Wereldoorlog zoals die uit recent onderzoek blijken. Een grote uitdaging bestaat er echter in een juiste vorm te vinden en een multidimensioneel, maar ook integrerend en evenwichtig verhaal te vertellen dat de verschillende slachtofferervaringen onder nationaal-socialistisch en stalinistisch gezag recht doet. Zulk een herdenkingsplaats zou een inspirerend en vernieuwend project kunnen zijn dat een gedeelde benadering biedt van de geschiedenissen en nasleep van nazi- en stalinistische misdaden en de herdenking ervan.
Met het oog hierop beveelt het panel de volgende acties aan:
Om het transnationale potentieel van de site te versterken, is het aangewezen een onderzoeksproject op te zetten over de geschiedenis van het kampcomplex en zijn gevangenen in de context van de Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse geschiedenis. Dit moet onderwerpen als de volgende omvatten:
- de voor- en na-geschiedenis van het terrein;
- de rol van het kamp binnen de Britse buitenlandse politiek;
- de reconstructie van individuele en collectieve biografieën van gevangenen in oorlogstijd en na de oorlog;
- het dagelijks leven in het kamp, de relaties tussen gevangenen, groepen gevangenen, personeel en de lokale gemeenschap;
- de politieke instrumentalisering van gevangenen tijdens de Koude Oorlog van verschillende kanten;
- het ontstaan van narratieven tijdens en na de Koude Oorlog.
Bestaande bronnen moeten worden verzameld en toegankelijk gemaakt, en internationale archiefcollecties die nieuwe perspectieven voor onderzoek openen, moeten worden geïdentificeerd. Met het oog hierop beveelt het panel de oprichting aan van een internationale adviesraad. Dit orgaan kan helpen bij de praktische ontwikkeling van de gedenkplaats. Het panel beveelt aan overleg te organiseren met bestaande internationale gedenkplaatsen die zich bezighouden met controversiële geschiedenissen. Ten laatste, maar niet het minst, benadrukt het panel het potentieel van een duurzame uitwisseling tussen de plaatselijke bevolking van Zedelgem en de families van oud-gevangenen in Letland, Duitsland en elders, binnen het kader van het Vloethemveld. Deze zouden zich kunnen toespitsen op ontmoetingen en gedeelde oorlogs- en naoorlogse ervaringen die hen verbinden.
Koen Aerts (Gent/Brussel), Didzis Berzins (Riga), Bruno De Wever (Gent), Andreas Hilger (Moskou), Martins Kaprans (Riga), Matthew Kott (Uppsala), Pieter Lagrou (Brussel), Harry Merritt (Amherst, Massachusetts), Bob Moore (Sheffield), Pierre Muller (Louvain-la-Neuve), Tanja Penter (Heidelberg), Richards Plavnieks (Lakeland, Florida), Fabien Théofilakis (Parijs/Berlijn), Heike Winkel (Berlijn)
