Historicus, Archivaris (ARA2)
.jpg)
Historicus , Archivaris (Antwerpen-Beveren)
Zopas verscheen bij uitgeverij Lannoo “De laatste 242. De terechtstelling van collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog”. Daarin reconstrueren en analyseren vier historici de terechtstelling van 242 collaborateurs in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog. De interesse voor deze gebeurtenissen is niet nieuw. Maar de methodologie, en meer bepaald het bronnenmateriaal dat de auteurs zo minutieus bestudeerden, is dat zeker wel. Voor het eerst konden zij werken op dé belangrijkste bronnen ter zake: de archieven van het militair gerecht en die van het Auditoraat-generaal meer specifiek. Naast tal van nieuwe inzichten leverde dat ook heel wat bijzonder en tot op heden onbekend beeldmateriaal op.
Juridische archieven kunnen bijzonder rijk zijn aan foto’s. Dat is al langer geweten. Voor de archieven van het militair gerecht geldt dat jammer genoeg heel wat minder. Maar nu en dan zijn er toch uitzonderingen op deze regel, bijvoorbeeld voor wat betreft de executies van ter dood veroordeelde collaborateurs. Het Auditoraat-generaal vraagt immers aan de bevoegde krijgsauditeurs om deze terechtstellingen op beeld vast te leggen. Slechts enkele exemplaren uit deze omvangrijke reeks afbeeldingen haalden het boek. Om de raadpleegbaarheid van de reeks te vergemakkelijken besloot het Algemeen Rijksarchief 2 - Depot Joseph Cuvelier (dat deze foto’s bewaart) over te gaan tot digitalisering.
Het gaat om zo’n 300 foto’s waarvan ongeveer 225 ‘originele’. Deze zijn genomen tijdens terechtstellingen in Brussel (gevangenis van Sint-Gillis en Elsene), Antwerpen (militaire bakkerij), Namen (citadel) en Mechelen. Niet alle executieplekken staan dus op beeld en ook zeker niet alle 242 geëxecuteerde personen zijn te zien op de foto’s. Zo bevat de collectie geen foto’s van de executie van bijvoorbeeld Irma Laplasse (Swertvaeger), Leo Vindevogel, Theo Brouns, August Borms, Fernand Faignaert, Lambert Janssens, Louis Huygen, Philipp Schmitt en vele anderen. Het is vooralsnog onduidelijk waarom de executies van onderstaande personen, eenenveertig in totaal, wel op de gevoelige plaat zijn vastgelegd.
De reeks van het Auditoraat-generaal toont beelden van de executies van achtereenvolgens: Paul Herten en Joseph Gaston Hoogeveen (13 november 1944, Sint-Gillis); Carolus Schellekens, Alfons Claessens en Edward Schoolaert (20 februari 1945, Antwerpen); Paul Desaar en Jan Bergmans (21 februari 1945, Antwerpen), Stephane Laureys (23 februari 1945, Antwerpen); Petrus Janssens en Albert Van Dongen (15 maart 1945, Antwerpen); Ludovicus Peereboom en Maurice Maebe (16 maart 1945, Antwerpen); Jules Lhost (22 maart 1945, Sint-Gillis); Charles Lagast en Remigius Van Rossem (4 mei 1945, Antwerpen); Jozef De Coster en Frans Horemans (19 mei 1945, Antwerpen); Maurice Sotiau (07 augustus 1945, Namen); Victor Meulenyzer (30 augustus 1945, Sint-Gillis); José Streel (21 februari 1946, Elsene); Marcel De Saffel, Petrus Van Praet, Alfons Lampaert, Sally Lewin, Karel Carleer, Felix Brusselaers, Georges Vermeulen, Eugène Raes, Walter Obler en Guillaume Hermans (12 april 1947, Mechelen); Raymond Stampe, André Motte, Prosper Mouton, Désiré Istasse, Joseph-Gaston Schoonbroodt, Marcel Putzeys, Théodor Van Cothem, Joseph Kesteleyn, Christian Coppin, Cyrille Rombaut en Louis Francois (24 mei 1947, Namen).
De foto’s zelf geven een goed beeld van de executie. Ze tonen de plaats van het gebeuren, de organisatie ervan en wat daar zo allemaal komt bij kijken. Uiteraard gaat de meeste aandacht naar de veroordeelden zelf. Maar ook de aalmoezeniers, de rijkswachters in het executiepeloton, de vertegenwoordigers van het militaire gerecht (magistraten en griffiers), de toeschouwers en zelfs de begrafenisondernemers met de lijkwagens komen zeer duidelijk in beeld. De foto’s volgen het ritme van de verschillende ‘fases’ waaruit zo’n executie bestaat. Alles begint met de aankomst van de terdoodveroordeelde. Daarna is achtereenvolgens te zien: het aan de paal vastmaken, het voorlezen van het vonnis of arrest, het al dan niet blinddoeken, het afvuren van de schoten, het eventuele genadeschot, het opnieuw van de paal afhalen, het vaststellen van het overlijden, het in de kist leggen en tot slot de wegbrenging met de lijkwagens.
De foto’s die in de collectie van het Auditoraat-generaal worden bewaard zijn strikt genomen niet allemaal originelen. Voor de executies in Antwerpen en Mechelen bijvoorbeeld deed de bevoegde krijgsauditeur beroep op de diensten van het laboratorium van de gerechtelijke politie van Antwerpen. Zij hadden fotografen in dienst die de opdracht kregen om aanwezig te zijn bij de uitvoering van bepaalde executies.
De opdracht van de fotografen van het labo van de gerechtelijke politie bestond er doorgaans in om foto’s van een plaats delict te nemen. Meestal betrof het een (zwaar) misdrijf of een (verkeers)ongeval. Het fotograferen van executies was omwille van het uitzonderlijk karakter dus geen ‘gewone’ opdracht voor de fotografen.
In minutieus bijgehouden registers noteerden de fotografen wanneer, hoeveel en welke foto’s ze op een dag hadden gemaakt, alsook wie daarvoor de opdracht had gegeven. Elk glasnegatief kreeg vervolgens een uniek registratienummer. Op die manier legde het labo van de gerechtelijke politie van Antwerpen een gigantische collectie (glas)negatieven aan van meer dan 100.000 exemplaren die loopt vanaf 1924 tot de jaren 1980. De positieve afdrukken kwamen in het onderzoeksdossier terecht, maar de foto’s van de executies werden doorgezonden naar de Antwerpse krijgsauditeur die ze vervolgens naar de Auditeur-generaal doorstuurde. De ingezonden foto’s leidden dan tot de collectie van het Auditoraat-generaal.
Ook de executie van Breendonkbeul Fernand Wyss (12 april 1947, Antwerpen), waarvan al eerder foto’s te zien waren in het boek van historicus Mathieu Vanhaelewyn, legden de fotografen van het Antwerpse labo vast. Hetzelfde geldt voor de terechtstelling van Hendrik Vandersmissen (4 mei 1948, Mechelen) en Albertus Van Diest (5 mei 1948, Antwerpen). Om vooralsnog onduidelijke redenen ontbreken die foto’s in de collectie van het Auditoraat-generaal. Ze zijn – gelukkig – wel bewaard gebleven in de archieven van het Antwerpse Krijgsauditoraat.
Bovenstaande werkwijze maakt het aannemelijk dat er in de toekomst ook in de archieven van andere laboratoria van de gerechtelijke politie nog afbeeldingen van executies van terdoodveroordeelde collaborateurs kunnen opduiken.
De reden waarom deze foto’s pas nu opduiken, 79 jaar na de eerste executies, dient gezocht in de complexe structuur en historiek van de archieven van het Auditoraat-generaal. Lange tijd waren deze slechts zeer beperkt toegankelijk voor onderzoekers. De weinige reeksen waar onderzoekers en nabestaanden wel toegang tot kregen, betroffen de vonnis- en arrestdossiers en een beperkt aantal documentatiedossiers. Andere reeksen van het Auditoraat-generaal bleven veelal achter slot en grendel. Voor deze foto’s mag dat trouwens ook letterlijk genomen worden. Ze maken tot op vandaag deel uit van de zogenaamde “S” of “SECR” dossiers. Deze bevatten bijna uitsluitend stukken van gevoelige of geclassificeerde aard die de Auditeur-generaal persoonlijk aan de kant liet houden. Als dusdanig waren zij enkel voor de ogen van de Auditeur-generaal en/of één van de substituten of advocaten-generaal bestemd. De afkorting “SECR” staat, in tegenstelling tot wat lange tijd werd gedacht, niet voor “Secret”, maar wel voor “Secretariaat”. Het was de Secretaris van het Auditoraat-generaal, tevens de hoogste ambtenaar, die persoonlijk waakte over dit klassement. Momenteel is de inventarisatie van deze reeks dossiers volop aan de gang.
Wie deze gedigitaliseerde foto’s nader wil onderzoeken dient daar – net zoals voor de zogenaamde “repressiedossiers” meer algemeen – de toestemming voor te vragen aan het College van procureurs-generaal. Het College is verantwoordelijk voor de beoordeling van de aanvragen tot inzage van de archieven van de in 2003 opgeheven militaire rechtscolleges en beslist in die hoedanigheid over de toegang ertoe. Voor meer informatie over deze procedure of de archieven van het Auditoraat-generaal meer algemeen kan altijd contact opgenomen worden met ARA2 of met de andere depots van het Rijksarchief. Contactgegevens zijn terug te vinden via de website van het Rijksarchief.
Mathieu Vanhaelewyn, De laatste salvo's. Het verhaal van de 242 vergeten executies in België (1944-1950), Gent, 2016.
Elise Rezsöhazy, Dimitri Roden, Stanislas Horvat en Dirk Luyten, De laatste 242. De terechtstelling van collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog, Tielt, Lannoo, 2023.
