Debatten

Struikelstenen: herdenken om niet te vergeten

Thema - Verzet - Herinnering

Auteur : Willems Bart (Instelling : Rijksarchief)

foto_bart-willems(2).jpg

Bart Willems

Vrede is geen evidentie. Dat is een trieste waarheid die vandaag nog steeds geldt. Oorlogen in Oekraïne en Syrië maken elke dag burgerslachtoffers. Net daarom blijft het belangrijk om stil te staan bij het eigen (lokale) oorlogsverleden.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef ook Sint-Niklaas niet gespaard van oorlogsgeweld. Alhoewel de meeste betrokkenen inmiddels zijn overleden, hebben vele inwoners, al dan niet via familieverhalen, nog herinneringen aan die periode. De slachtoffers van de bezetting door nazi-Duitsland blijvend en zichtbaarder herdenken, dat is het doel van het burgerinitiatief Struikelstenen in Sint-Niklaas.

Slachtoffers van Wereldoorlog II

Enkel wie vandaag goed rond zich kijkt, vindt in de publieke ruimte in Sint-Niklaas sporen terug die verwijzen naar de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Hoeveel inwoners van Sint-Niklaas en de huidige deelgemeenten het slachtoffer zijn geworden van het oorlogsgeweld en de repressiepolitiek van de Duitse bezetter en haar medewerkers is met de huidige stand van het historisch onderzoek niet exact te bepalen. Na een kleinschalig onderzoek in de archieven en de beschikbare literatuur kan dat aantal op minimaal 220 worden geschat. Dit cijfer is zeker een onderschatting, omdat er enkel de personen in vervat zijn die overleden zijn tijdens de bezetting. Wie door de Duitse politiediensten was opgepakt, vervolgens in een concentratiekamp terecht kwam, en het geluk had weer te keren, is bv. hierin niet meegerekend. Toch waren ook zij vanzelfsprekend slachtoffers van nazi-Duitsland.

monument_nieuwkerken.jpg
Instelling : Stadsarchief Sint-Niklaas
Auteursrecht : Stefan Van Nul (Voorbehouden Rechten)
Oorspronkelijke legende : Oorlogsmonument Nieuwkerken, s.d.

Burgers aan zet

ill_1.jpg
Collectie : https://issuu.com/singeling/docs/struikelstenen-definitieve_versie-klein_bestand-10
Oorspronkelijke legende : Bart Willems, Struikelstenen in Sint-Niklaas

De Tweede Wereldoorlog heeft onnoemelijk veel leed veroorzaakt en velen hebben daarbij de hoogste tol betaald. Het is onmogelijk om elk slachtoffer individueel te herdenken, maar toch probeert het burgerinitiatief Struikelstenen in Sint-Niklaas, de herinnering aan de slachtoffers levend te houden door ze blijvend op te nemen in het straatbeeld, opdat we de gruwel van oorlog en de offers van (het verzet van) velen tegen het nationaalsocialisme niet zouden vergeten.

Het is een eerste stap en hopelijk krijgt dit initiatief navolging. Het doel is immers dat inwoners door dit initiatief in de toekomst zelf een aanvraag tot het plaatsen van andere struikelstenen zullen indienen.

Stille getuigen

Struikelstenen zijn betonnen klinkertjes van 10x10 cm met een messingplaatje erbovenop. Daarin staat de naam van het slachtoffer handmatig gegraveerd. Een struikelsteen wordt geplaatst in het trottoir voor de vroegere woonplaats van personen die door de nazi-bezetter werden verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven. Naast de naam staan ook de geboorte- en overlijdensdatum alsook de datum van arrestatie. Struikelstenen vormen zo een onderdeel van het herdenkingsbeleid van de stad. Het zijn stille getuigen die ons eraan herinneren waartoe verregaande onverdraagzaamheid en polarisatie kunnen leiden.

De plaatsing van struikelstenen is een initiatief met een Europees karakter en een brede draagwijdte in vele landen. De idee komt van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Hij ontwierp de eerste steen in 1995 en nu liggen er meer dan 90.000, verspreid over heel Europa.

Wie meer informatie wil over het project van Gunter Demnig, kan die op deze website terugvinden: www.stolpersteine.eu

slopersteine-general.png
Collectie : https://www.stolpersteine.eu/

Zes struikelstenen

De werkgroep selecteerde zes slachtoffers uit Sint-Niklaas, Belsele, Nieuwkerken en Sinaai. Deze personen werden om verschillende redenen uitgekozen. Onder meer de spreiding over het volledige grondgebied van de stad en met telkens een verschillend verhaal als uitgangspunt. Een bijkomende voorwaarde was dat het personen betrof waarvoor nog geen individueel herdenkingsmonument was opgericht

Op het moment van haar arrestatie op 24 maart 1944 is Maria Rodrigus zwanger. Haar kind, Rita Dykers, wordt in het concentratiekamp Ravensbrück geboren maar sterft één maand later. Maria Rodrigus is actief in het verzet bij de Sint-Niklase afdeling van het inlichtingen- en actienetwerk Luc/Marc, waarvan haar man de leiding heeft.

De broers Armand & Raphaël De Tender helpen op hun hoeve in Belsele een werkweigeraar onderduiken. Ze worden evenwel verraden waarop een arrestatie op 2 augustus 1944 volgt. Ze komen o.a. in Buchenwald terecht. Beide broers overleven de hel van de concentratie- en werkkampen en dodentochten, maar zijn getekend voor het leven.

Het jonge leven van Georges De Plukker is als een bloem gebroken in de knop. Op 21-jarige leeftijd sterft hij op 9 april 1945 in Alland, Oostenrijk, ver weg van zijn geboortedorp Sinaai. Een ander leven dan het boerenleven kent hij tot de zomer van 1943 niet. Dan moet hij verplicht in het Deutsche Reich gaan werken, meer bepaald in Klausen-Leopoldsdorf in Oostenrijk. Tijdens het eindoffensief van de Russen komt hij om het leven.

Op 5 september 1944 wordt de zestienjarige Jerôme Van Wiele uit Nieuwkerken-Waas door drie Duitse soldaten vermoord. Wanneer de Duitsers zich begin september 1944 terugtrekken zien ze Jerôme en zijn vrienden lopen met kogelhulzen en een bajonet op zak. Ze nemen hem mee om hem daarna standrechtelijk te vermoorden met een nekschot. 

ill_5.jpg
Instelling : Stadsarchief Sint-Niklaas
Oorspronkelijke legende : Struikelsteen Maria Rodrigus

Film en brochure

Op initiatief van de Werkgroep Struikelstenen in Sint-Niklaas en i.s.m. de Stad Sint-Niklaas werden eind augustus 2022 de eerste struikelstenen gelegd. Naar aanleiding hiervan maakten Jef Maes en Trees Heirbaut een film die voor educatief gebruik gratis te beschikking wordt gesteld. Ze spraken met de initiatiefnemer en Duitse kunstenaar Gunter Demnig, historicus Herman Van Goethem, Ellen De Soete, initiatiefneemster van de 8 meicoalitie, Wim Kenis, promotor van de struikelstenen in Antwerpen en met familieleden van de zes slachtoffers.

De film is hier te bekijken.

Daarnaast schreef Bart Willems een brochure over de struikelstenen in Sint-Niklaas, de zes slachtoffers, de herdenkingsmonumenten in de stad en tips om zelf onderzoek te doen naar andere oorlogsslachtoffers. De brochure is hier in digitale vorm te lezen.

Zelf een ander slachtoffer van de nazi’s eren via een Struikelsteen? Het kan!

De stad Sint-Niklaas laat het plaatsen van struikelstenen toe op het openbaar domein onder bepaalde voorwaarden. Voor meer informatie over de voorwaarden neemt u contact op met het archief van de stad Sint-Niklaas (archief@sint-niklaas.be).

Bibliografie

Bronnen

- Dienst Archief Oorlogsslachtoffers (Rijksarchief)

- Studiecentrum Oorlog en Maatschappij (CegeSoma), dossiers Inlichten- en actieagenten

- Het vrije Waasland, geraadpleegd op https://waaserfgoed.be/Detail/objects/33941

Literatuur

- PFUND Albert-Marie, Als ik terugkom…, Antwerpen/Rotterdam, Uitgeverij C. de Vries-Brouwers, 2013.

- Struikelstenen in Deurne Antwerpen, 2021 (Antwerpen.be/stadskronieken)

- Piet Van Bouchaute, Oorlog in de stad: kroniek van Sint-Niklaas in 1940, 1941, 1942, 1943 en 1944, Stadsbestuur Sint-Niklaas, 1990-1995.

- WILLEMS Bart, Struikelstenen in Sint-Niklaas, 2022.

Deze pagina citeren
Struikelstenen: herdenken om niet te vergeten
Auteur : Willems Bart (Instelling : Rijksarchief)
https://www.belgiumwwii.be/nl/debatten/struikelstenen-herdenken-om-niet-te-vergeten.html