Wanneer de oorlog uitbreekt, baat de 35-jarige Poolse Jood Adolf Schamroth een bontwinkel uit in Charleroi. Hij is al 6 jaar getrouwd met de Poolse Jodin Lea Waisapel en is vader van twee kinderen: Isidore, geboren in 1937 en Emile, geboren in 1939. In het midden van de jaren 20 ontvluchtte hij zijn geboorteland Polen, waar het antisemitisme steeds sterker opkwam. Na enkele jaren in Cuba te hebben gewoond, vestigde hij zich in België, wat nu alweer 8 jaar geleden is.
Vanuit zijn winkel kijkt hij ongerust toe hoe de Wehrmacht triomferend binnentrekt, terwijl zijn kinderen vol verwondering luisteren naar het Duitse trompetgeschal. In eerste instantie gaat het dagelijkse leven verder zijn gang: de kleine Isi gaat naar de kleuterschool en de winkel blijft draaien.
Tegen het einde van 1940 is Adolf verplicht om zijn gezin in te schrijven in het Jodenregister in Charleroi. Hij wil de wet naleven en net zoals vele andere Joden beseft hij niet dat het een valstrik is. Enkele maanden later zet hij een bordje in de etalage met het opschrift: ‘Entreprise juive’ (Joodse zaak).
Door de maatregelen die getroffen werden om de Joden geleidelijk aan uit te sluiten, maakt Adolf zich steeds meer zorgen. In de lente van 1942 moeten alle Joden zich inschrijven in de Vereniging der Joden in België. Hij gaat ook de Davidsterren ophalen die zijn vrouw en hijzelf moeten dragen. Maar al snel willen ze het brandmerk niet meer dragen en tornen ze de sterren los. Hiermee nemen ze een risico dat hen hun vrijheid kan kosten.
De spanning en de angst lopen hoog op. Adolf schaft valse papieren aan voor zijn gezin en zichzelf en verkrijgt enkele adressen waar ze zouden kunnen onderduiken. Met de hulp van zijn buurman stelt hij een plan op waarmee ze vliegensvlug via achtertuinen kunnen vluchten.
Op een morgen in september 1942 verandert hun leven compleet. Een klant waarschuwt hen dat er binnenkort een razzia zal worden gehouden. Ze moeten vertrekken. Adolf laat hun naaimachines en een aantal bontstukken achter bij zijn buurman, die hem belooft om erop te passen totdat ze terug zijn. Ondertussen vult Lea tassen met enkel het strikt noodzakelijke, steekt het spaargeld van de familie bij zich en geeft de sleutels van de winkel aan Simon, een werknemer en een goede vriend van de familie.
Voorzien van een nieuwe identiteit slaat het echtpaar met de kinderen via achtertuinen op de vlucht. Wanneer de Gestapo twee uur later bij hun huis aankomt, is de familie, die nu Bellen heet, al ver weg.
De eerste nachten die ze bij vrienden doorbrengen, zijn moeilijk voor Adolf. Het is een tijdelijke oplossing. Hij voert een innerlijke tweestrijd: hij wil graag bij zijn kinderen blijven, maar zijn verstand zegt hem dat ze beter uit elkaar zouden gaan om de kans op overleven van elk van hen te vergroten. Zijn verstand wint. Het echtpaar brengt de kinderen van drie en vijf jaar met pijn in het hart elk naar een andere boerderij.
Het onderduikadres van de kinderen wordt verraden en ze moeten meermaals verhuizen. De oudste heeft het moeilijk om altijd stil te moeten zijn, in een schuur te slapen, niet meer naar school te kunnen gaan en vooral om zijn ouders en kleine broer te moeten missen. Hij deelt zijn lot met een Joods meisje, verzetsstrijders en zelfs met een Engelse piloot!
Adolf en Lea blijven contact houden met de mensen die voor hun kinderen zorgen en betalen hen elke week. Zij bevinden zich zelf sinds 1943 in Hastière, bij Jean en Maria Degodenne. Al snel ontstaat er een hechte vriendschap.
Een tijdje nadat ze zijn aangekomen, komen mannen in dienst van de Duitsers aankloppen bij de boerderij van de familie Degodenne. Ze hebben de informatie gekregen dat het koppel daar is ondergedoken. Adolf en Lea doen alsof ze Antwerpenaars zijn en vertellen dat hun huis verwoest werd tijdens de bombardementen. Ze zijn gevlucht en hebben een toevlucht gevonden in deze boerderij. De volgende dag komen de mannen terug met een Nederlandstalige vrouw om er zeker van te zijn dat hun verhaal wel klopt. Daarvoor moeten Adolf en Lea hun kennis van het Nederlands bewijzen. Adolf is niet thuis, dus Lea is alleen. Aangezien ze naar Antwerpen is verhuisd toen ze zes maanden oud was, spreekt ze perfect Nederlands. Bovendien is ze met haar blauwe ogen geen ‘Joods type’ volgens de Duitsers. Het gesprek is voldoende voor de bezoekers die veronderstellen dat ze niet Joods is. Het geheim blijft bewaard.
Ongeveer een jaar later ontvangt het koppel een kaartje van de boerin bij wie Isidore ondergedoken zit. In een codetaal waarschuwt ze hen dat er ‘onweer op komst is’. Dat is het teken dat de situatie in het dorp te gevaarlijk geworden is. Ze moeten een ander onderduikadres zoeken voor de kinderen, maar dat blijkt moeilijk, zeker omdat het zo dringend is. De familie Degodenne stemt toe om de kinderen in huis te nemen en Lea neemt de trein om hen op te halen. Op het einde van de herfst in 1943 is het gezin weer bij elkaar.
Omdat de kinderen daar verblijven, kunnen ze weer naar school. Om geen argwaan te wekken, gaan ze naar een katholieke instelling. Ze zeggen er hun gebedjes op en gaan elke zondag naar de mis. De volwassenen leven dan wel in angst, maar de kinderen leiden een zorgeloos leven. Om dat zo te houden, praten de ouders over hun situatie in het Jiddisch, een taal die de kleintjes niet begrijpen. Maria en Jean helpen ook om het leven voor de kinderen zo zorgeloos mogelijk te maken. Zo organiseren ze in april 1944 bijvoorbeeld een zoektocht naar paaseieren. De twee families kennen gelukkige momenten.
Ondanks de momenten waarop alles in een nachtmerrie had kunnen veranderen, blijft het geheim ongeschonden tot op de dag van de bevrijding. In september 1944, na twee jaar ondergedoken te hebben gezeten, gaan Adolf en zijn gezin weer op weg naar Charleroi met de vrachtwagen. Ze genieten van hun herwonnen vrijheid. Wanneer ze in hun stad aankomen, zien ze hun winkel: alles is leeggeplunderd of vernield. Maar het enige wat telt is dat ze het alle vier overleefd hebben.
Hun buurman is de eerste persoon die ze terugzien. Adolf en Lea zijn dolgelukkig om hun vriend terug te zien. Hij verhoogt hun blijdschap nog: hij heeft hun naaimachines en bontjassen als een kostbaar bezit bewaard in zijn kelder.
Het is tijd om te feesten: defilé van Amerikaanse militairen, herwonnen vrijheid en weerzien. Maar er is ook geduld nodig. Het koppel wacht maandenlang op nieuws van hun familie en vrienden. Dat krijgen ze beetje bij beetje: ze hebben niet allemaal zoveel geluk gehad als zij.
Daarna moeten ze een nieuw leven zien op te bouwen en leren leven zonder de naasten die er niet meer zijn. Adolf en Lea heropenen hun winkel en nemen hun personeel opnieuw in dienst. De kinderen groeien nu op met hun echte identiteit, ook al waren ze er tijdens de oorlog vast van overtuigd dat hun familienaam Bellen was en hebben ze niet veel herinneringen aan de periode voor de oorlog. In 1946 wordt het gezin uitgebreid met nakomer Michel. Het leven heeft gewonnen.
.jpg)
De familie Schamroth en de familie Degodenne zijn altijd contact blijven houden. Op zondag gaan ze vaak naar Hastière voor familiefeesten. ‘Ze bleven hun hele leven met elkaar verbonden. En ik ook: ik heb hen mijn vrouw voorgesteld, en later mijn kinderen. We waren hen zo dankbaar’, vertelt de 80-jarige Isidore.
Het leven van de 70-jarige Michel is nauw verbonden met de Holocaust, ook al heeft hij het niet zelf meegemaakt. ‘Mijn ouders vertelden ons over de oorlog en wij stelden vragen. Je mag niet vergeten dat het belangrijk was voor hen. Op een of andere manier hebben ze me het gevoel doorgegeven dat ik Joods ben en me geleerd dat het een plicht is om zich te herinneren. Het is een gevoel dat moeilijk te verklaren is en dat niet iedereen heeft. Mijn mama leeft nog steeds met die angst: angst voor een nieuwe oorlog, om te moeten onderduiken, en ze heeft een zeker gevoel van wantrouwen tegenover Duitsers. Ze leefde in angst om haar kinderen, en later om haar kleinkinderen en achterkleinkinderen. Daar vreesde ze echt voor: dat wij allemaal zouden verdwijnen’.
Van Doorslaer Rudi (dir.), La Belgique docile : les autorités belges et la persécution des Juifs en Belgique durant la Seconde Guerre mondiale, Bruxelles, Pire, 2007.
Schreiber Jean-Philippe et Van Doorslaer Rudi (dir.), Les curateurs du ghetto : l’Association des Juifs en Belgique sous l’occupation nazie, Bruxelles, Labor, 2004.
Vagman Vincent (dir.), Présence juive à Charleroi : histoire et mémoire, Jambes, Les mots pour le lire, 2015.
