Joris Van Severen. De verleiding van een fascist

Op 20 mei 2020 is het exact tachtig jaar geleden dat Verdinaso-oprichter Joris van Severen standrechtelijk werd geëxecuteerd. Hoog tijd voor een nieuwe kijk op ‘Vlaanderens eerste fascist’. Dieter Vandenbroucke werkt aan een boek waarin de focus ligt op de relatie tussen het publieke en het privéleven van Van Severen. Hoe slaagde hij erin zijn rol als soldateske Nieuwe Orde-leider te verzoenen met zijn vaak chaotisch privéleven als dandy en vrouwenversierder? Was hier sprake van een zekere dubbelzinnigheid of lagen beide personages net in elkaars verlengde? In een verhalend en meerstemmig boek gaat Vandenbroucke al schrijvend op zoek naar antwoorden.

Met alle herdenkingen rondom het einde van de Tweede Wereldoorlog zouden we bijna uit het oog verliezen dat hieraan twee bewogen decennia vooraf gingen. Een van de meest spraakmakende politici uit het interbellum was ongetwijfeld Joris Van Severen, de oprichter van het fascistoïde Verdinaso. Collaboratie kan hem echter niet worden aangewreven. Bij de Duitse inval op 10 mei 1940 werd hij samen met enkele duizenden anderen, al dan niet terecht als staatsgevaarlijk beschouwde burgers gearresteerd door de Belgische overheid. Zijn konvooi liep vast in Abbeville, waar hij in het tumult door Franse soldaten werd gefusilleerd. Het Verdinaso zou zijn leider niet lang overleven. Een deel van de leden stapte in de collaboratie, anderen bleven erbuiten of namen deel aan het verzet.

Niettegenstaande zijn vroegtijdige dood werd Van Severen na de oorlog wel degelijk als een ‘zwarte’ gediskwalificeerd: tenslotte had hij naam gemaakt als de onbetwistbare roerganger van een antidemocratische en antisemitische Nieuwe Orde-beweging. Een soort ‘Vlaamse Hitler’ dus. Daartegenover stond dat vanuit katholiek-rechtse hoek het beeld werd geconstrueerd van een martelaar, een heldhaftige idealist die de loop van de geschiedenis wilde veranderen maar door een corrupt regime werd vermoord. In de stroom van – in hoofdzaak hagiografische – publicaties die sindsdien over Van Severen verschenen bleef de mens achter Van Severen onderbelicht. Terwijl het snel uiteenvallen van zijn beweging aantoonde dat net zijn charisma houvast had gegeven aan de beweging, veel meer dan een vastomlijnde ideologie. Met een genuanceerd portret, gebaseerd op zijn privé-archief, wil ik hierin verandering brengen. Wars van idealisering of diabolisering kunnen zo de mechanismen achter Van Severens aantrekkingskracht worden onthuld. In deze blog beperk ik mij tot enkele aanzetten.

Uit Van Severens dagboeken, nota’s en brieven spreekt een gelaagde persoonlijkheid, een non-conformistische katholiek getekend door zijn ervaringen als soldaat tijdens de Eerste Wereldoorlog en voortdurend worstelend met de wereld, de liefde en vooral zichzelf. Zoals reeds uit zijn in 2005 gepubliceerde oorlogsdagboek blijkt, spiegelde de jonge Van Severen zich aan zijn geliefkoosde auteurs, waaronder Charles Baudelaire, het protoype van de ‘poète maudit’, en de decadente avonturier Gabriele d’Annunzio. Aan die laatste ontleende hij ook een van zijn levensmotto’s: ‘Van mijn leven zelf een kunstwerk, een groot gedicht, maken.’ Het klinkt poëtisch maar precies deze fantasie zou hem naar extremistisch vaarwater drijven.

Na de oorlog zocht Van Severen aansluiting bij de literaire avant-garde maar zijn politieke ambities haalden al snel de bovenhand. Als Kamerlid van de Vlaams-nationalistische Frontpartij baarde hij opzien als dandy, een piekfijn geklede ‘womanizer’ die liever chique salons dan het parlement frequenteerde. Daarnaast pleitte hij steeds nadrukkelijker voor de vestiging van een autoritaire orde in het oude Europa. Het uiterlijke ging hand in hand met het innerlijke. Is de dandy immers niet de figuur bij uitstek die, uit verzet tegen de democratische ‘nivellering’, het principe van de excellentie incarneert?

Geïnspireerd door zijn politieke en literaire voorbeelden, veelal Franse conservatieve schrijvers, beschouwde Van Severen niet alleen zichzelf maar ook Vlaanderen als een grootschalig kunstwerk. Halverwege de jaren twintig nam hij zich voor van zijn volk ‘prinsen en prinsessen’ te maken. ‘Een wereld bouwen naar een hiërarchie zoals ik die zie en willen zou’, voegde de zelfverklaarde aristocraat eraan toe. Vanuit dat streven stichtte Van Severen in 1931 het het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen, kortweg het Verdinaso. Zowel in het verenigde ‘Dietsland’ als in het solidarisme, met de familie, de beroeps- en de volksgemeenschap als basis, zag hij de expressie van een bepaalde schoonheid en orde. Voor de buitenwereld viel het Verdinaso vooral op door zijn uitgesproken fascistische  uitstraling: een geüniformeerde militie, zorgvuldig in beeld gebrachte massabijeenkomsten en de bewonderde Van Severen, als voorafspiegeling van de toekomstige ‘stijlvolle’ samenleving. Behalve aan Walter Benjamins typering van het fascisme als ‘esthetisering van de politiek’, valt hierbij te denken aan Hitlers en Goebbels’ opvatting van de staatsman als een kunstenaar die met ‘mensenmateriaal’ een politiek ‘Gesamtkunstwerk’ tot stand moet brengen.

Van Severen was altijd meer aangetrokken door ‘de magie der levende persoonlijkheid’ dan door theorieën. Dit weerspiegelde zich in zijn privéleven dat, ondanks zijn voorbeeldfunctie als edelfascist, over de tongen bleef gaan. In de eerste plaats zijn talrijke stormachtige relaties met getrouwde dames en het élan waarmee hij het nachtleven aan de kust indook, waren koren op de roddelmolen. ‘Raids’, noemde Van Severen dergelijke uitstapjes in zijn dagboek en ook elders bediende hij zich van betekenisvolle metaforen. Nota bene Rex-leider Léon Degrelle moest het in een gesprek ontgelden wanneer deze de massa’s vergeleek met vrouwen die bij voorkeur snel moesten worden ‘genomen’: volgens Van Severen lieten zulke vrouwen zich met dezelfde snelheid ook nemen door anderen. ‘Rien n’est plus fuyant que les femmes’. Zoals een duurzame relatie meer inspanning vergde, zo moest de massa worden geïntegreerd in een gedisciplineerde orde. Het volkomen ‘mannelijke’ Verdinaso, aldus Van Severen, stond hiervoor garant.

De vraag dringt zich op hoe Van Severens vrouwbeeld en omgang met vrouwen zich verhielden tot de ideologie van het Verdinaso, die het gezinsleven en het huwelijk als een hoeksteen van de samenleving beschouwde. Was hier sprake van een dubbele moraal? Het lijkt er alvast op dat Van Severen zichzelf andere eisen stelde om de eenvoudige reden dat hij zich boven de ordeloze massa verheven voelde. Door de nadruk te leggen op de wisselwerking tussen het publieke en private, inclusief gender- en seksualiteitskwesties, kan mijn boek aansluiten bij verschuivingen die zich de laatste decennia hebben voorgedaan in het onderzoek naar fascisme. Meer dan vroeger wordt de wijze belicht waarop het fascisme zichzelf zag en zijn identiteit presenteerde. Culturele expressievormen nemen hier een belangrijke plaats in. Het fascisme was als het ware een nieuwe ‘way-of-living’, die de dagelijkse werkelijkheid moest verfraaien en niet alleen de nieuwe ideale natie, maar ook de ideale man, vrouw en kunst nastreefde. Deze zogenaamde ‘inner approachmethodes’ leggen sterk de nadruk op het theatrale karakter van fascisme. Dat theatrale tekent zich bij uitstek af in het leven van Joris van Severen. Misschien moet hij zelfs worden beschouwd als een acteur, als een performance-artiest, die op het podium daadkracht en zelfvertrouwen uitstraalde maar achter de coulissen, in zijn privéleven, ten onder ging aan eenzaamheid en onrust? 

Van Severens dandyisme, esthetische politiek en van viriliteit doordrongen retoriek raken aan de kern van zijn verleidingskracht. Een kritische bevraging van deze facetten helpt begrijpen waarom hij – tot ver na zijn dood – zoveel intellectuelen, kunstenaars en schrijvers heeft gefascineerd. Dat dit zeker niet van de minste waren, bewijzen de namen van bijvoorbeeld Hugo Claus, de fotograaf Willy Kessels en de schilder Pyke Koch. Bovendien kan een terugblik nieuw licht werpen op de hernieuwde zucht naar mannelijkheid, die onder meer Schild & Vrienden kenmerkt, of op het succes van hedendaagse conservatieve dandy’s. Vooral de parallellen met Thierry Baudet, de flamboyante leider van het Forum voor Democratie, liggen voor de hand. Naast zijn uitdagend elitarisme, doet ook zijn opmerkelijke uitspraak ‘dat vrouwen overrompeld, overheerst, ja: overmand willen worden’ denken aan Van Severen. Het maakt van Baudet beslist geen hele of halve fascist maar het toont wel aan dat een bepaald type persoonlijkheidspolitiek opnieuw kan gedijen.