Na de periode van “aarzeling” in de zomer van 1940 begint de achteruitgang van de leefomstandigheden erg snel gevoelens van verbittering jegens de bezetter op te wekken. In deze context vormt de bevoorradingskwestie een bijzonder gevoelig punt. In Brussel zijn het de vrouwen die in de lente van 1941 aan de spits van de beweging staan. Hun engagement sluit aan bij de communistische mobilisatie die zal toenemen vanaf de winter van 1940 - 1941. Deze mobilisatie ontvouwt zich voornamelijk in Luik, maar ook de hoofdstad blijft niet achter. Vooraleer de vrouwen de straat op gaan, vonden al reeds andere acties plaats: vechtpartijen tussen communistische activisten en leden van het VNV in maart 1941, en acties gevoerd tegen de rexistische militanten. Ter gelegenheid van een bijeenkomst met Staf De Clercq komen zo’n twee- tot driehonderd militanten – cijfers van de Brusselse politie - bijeen om de Internationale te zingen op de trappen van de Beurs.
De mobilisatie van de vrouwen past in deze chronologie, ook al zijn de doelen en actiemiddelen verschillend. Hier is het de terugkomst van de krijgsgevangenen en de bevoorrading die tot actie leidt. Vanaf de maand december 1940 doet zich een mobilisatie voor op de markten, zoals in Schaarbeek, of in de rijen van sommige slagers en de lokalen van Winterhulp (Secours d’Hiver). De actie wordt steeds krachtiger. Ze bereikt een eerste piek in de maand mei 1941. Op de vijftiende mei eisen zo’n 400 personen aardappelen en brood met de kreet “Onze kinderen hebben honger!”. De optocht, gekenmerkt door zwarte vlaggen, bestaat uit “kwetsbare en arme vrouwen en kinderen”, zo schrijven Paul Delandsheere en Alphonse Ooms in hun dagboek. Vier dagen later wordt een nieuwe demonstratie gehouden in de Marollen. Bij het toenemen van de ellende slaan de protestacties af en toe om in rellen en plunderingen.
De manifestatie van 29 mei 1941 markeert het hoogtepunt van de eerste mobilisatiegolf. Op die dag defileren 3000 vrouwen – een cijfer dat door de Duitsers zelf bevestigd werd – door de straten van het centrum van Brussel, van de Marollen tot aan het station van Brussel-Noord. Wie zijn ze? Communistische militanten zitten achter het initiatief. Begin mei verschijnt het eerste nummer van het clandestiene tijdschrift La voix des Femmes, dat de redenen tot ontevredenheid formuleert en oproept tot mobilisatie. Het is het orgaan van de “Communistische Vrouwen” (“Femmes communistes”), een organisatie die in de lente werd opgericht.
In de optocht zwaaien de echtgenotes van gevangenen en vrouwen uit de Marollen met hun zwarte sjaals als vlaggen. Geen enkele man! Het ordewoord is om mannen te weigeren en zo repressie te voorkomen. En op 29 mei blijft de Brusselse politie inderdaad weg.
Deze manifestatie is een alarmkreet, het product van een steeds moeilijker dagelijks leven. Maar de bezetter vergist zich niet. Er moet bij vermeld worden dat op hetzelfde moment de Vurige Stede (Luik) volloopt door de “staking der 100.000”. Ook elders in het land mobiliseren vrouwen: in Gent, Moeskroen, in de Borinage, … Ze strijden voor een betere bevoorrading en slepen hier en daar enkele tegemoetkomingen in de wacht, zoals de symbolische tas melk die om de twee dagen uitgedeeld werd aan kinderen in Anderlechtse scholen. Daarnaast sturen ze ook petities naar de bezettende overheid om de vrijlating van Waalse krijgsgevangenen te bekomen. Hoewel de kwestie rond de bevoorrading officieel gericht wordt aan de Belgische instanties die verantwoordelijk zijn voor deze problematiek bereikt de boodschap ook de Duitsers. Nog geen maand later wordt de Kommunistische Partij van België (KPB) verboden. Belangrijk is dat op 21 juni 1941 de Duitse troepen de Sovjet Unie binnenvallen. Daarmee is de context dus gewijzigd. De mobilisatie van vrouwen zal vanaf dan andere vormen aannemen. Het clandestiene tijdschrift La Voix des Femmes verschijnt tot aan de zomer van 1943. Het verdwijnt kort na de aanhouding van haar voornaamste figuur, de militante Suzanne Grégoire (1906-1982), die eveneens aan de basis stond van de actie van het “Comité des Ménagères”.
De bevrijding brengt geen onmiddellijke verbetering met zich mee op vlak van bevoorrading. Opnieuw komen vrouwen de straat op om te protesteren en een betere bevoorrading van kolen, brood en boter te eisen. Alweer is de Kommunistische Partij van België een drijvende kracht in de mobilisatie, en alweer wordt er met zwarte vlaggen gezwaaid. Op 22 oktober gaan ze nog verder en betreden ze de neutrale zone … waar ze zonder grote incidenten terug buiten gezet worden.
.jpg)
Martin Conway, The Sorrows of Belgium: Liberation and Political Reconstruction, 1944-1947, Oxford, Oxford University Press, 2012.
José Gotovitch, Du rouge au tricolore. Résistance et Parti communiste, Bruxelles, Labor, 1992.
