Reeds in zijn jeugd geeft Stan blijk van zijn grote muzikale talent. Aangespoord door zijn familie gaat het kind klassieke muziek studeren aan het conservatorium. Maar tot wanhoop van zijn vader raakt Stan gepassioneerd door een nieuw genre: de jazz. Met zijn talent wordt hij al gauw de pianist van het orkest “Charles Remue and his New Stompers Orchestra”. De groep kent veel succes.
Stan wordt al snel geconfronteerd met een lastig dilemma: een carrière of een gezin? Zijn vrouw Madeleine wil immers dat hij zijn kunstenaarsleven, dat zij onzeker vindt, opgeeft. Zij stelt hem voor de leiding op zich te nemen van het familiebedrijf van paraplu’s. Stan aanvaardt, niet zonder tegenzin. Overdag is hij directeur, maar terwijl hij ’s avonds piano speelt, droomt hij van een leven als musicus.
Een uitvinding zal zijn artistieke carrière doen opleven: de radio. De radio, die een echte technische en culturele revolutie betekent, biedt hem eindelijk de mogelijkheid om zijn passie te beleven terwijl hij een “echt beroep” uitoefent. Zijn vrouw aanvaardt gemakkelijker een loopbaan via de radio dan in de bars. In 1931 wordt Stan pianist bij het Nationaal Instituut voor de Radio-omroep (NIR).
Brussel, 10 mei 1940. Het nieuws weerklinkt op de radio: “De Duitsers zijn België binnen gevallen”. Nauwelijks tien dagen na de invasie maken de bezetters zich meester van de micro van het NIR, in de steek gelaten door de oude directie. Radio Bruxelles – Zender Brussel wordt een werktuig van de Duitse propaganda en zendt weldra nieuwsberichten, programma’s of commentaren uit die doorspekt zijn met antisemitische, antibolsjewistische en pro-Duitse opvattingen.
De meeste journalisten van het NIR zijn ontslagen, terwijl het personeel en de muzikanten, zoals Stan, hun werk behouden. Hoewel jazz officieel verboden is in Duitsland, blijven jazzorkesten als dat van Stan geprogrammeerd op de radio.
Voor Stan is dit een ongelooflijke kans. Afgescheiden van de Angelsaksische muzikale invloeden, wordt de musicus ook componist en hij schittert in heel Europa. In 1942 neemt de jazzmusicus een plaat op waarop hij onder meer Django Reinhardt begeleidt. Om aan de verplichte tewerkstelling te ontsnappen, aanvaardt Stan om voor de bezetter te spelen en zelfs in Duitsland op te treden, waar hij een plaat uitbrengt bij een Duits label. Hij staat dan aan de top van zijn bekendheid en de bezettingstijd is zeker de belangrijkste periode in de carrière van de pianist.
In september 1944 wordt België eindelijk bevrijd! Al gauw maken de beelden van vreugde plaats voor een algemeen gevoelen van verdachtmaking. Bij het NIR is de sfeer gespannen. De directie beslist de personen die met de bezetter hebben samengewerkt uit te sluiten. Het is het begin van een langdurige interne procedure, de ‘zuivering’.
Stan krijgt een oproep. Voor de artiest is het onbegrip totaal. Aan het einde van de oorlog heeft de musicus het verzet geholpen. Hij is er dus van overtuigd dat hij veilig is voor de dreiging. Maar de jury is niet vergeten dat zijn muziek op de radio werd gespeeld samen met de Duitse propaganda. Foto’s, contracten, opnames enz.: alles wordt vertoond als overtuigingsstukken. Volgens de jury is dit het onweerlegbare bewijs van zijn incivisme.
Nu hij is weggestuurd bij de radio loopt Stan ook het risico te worden veroordeeld door het krijgsauditoraat. De musicus wil zijn onschuld aantonen. Hij meent dat hij slechts zijn beroep heeft uitgeoefend: muziek spelen. De getuigenissen in zijn voordeel stapelen zich op. In maart 1945 wordt tenslotte zijn dossier zonder gevolg geklasseerd.
Dat is wel te laat voor de kunstenaar, die voortaan wordt geassocieerd met de collaboratie. Zijn naamsbekendheid is bezoedeld en zijn carrière gebroken. Gedurende meer dan 10 jaar zal Stan vechten om zijn goede trouw te bewijzen en voor zijn recht om opnieuw op de radio te komen. Hij zal worden vrijgepleit in 1955, maar deze beslissing wijzigt de publieke opinie niet. Gebroken door de vroegtijdige dood van zijn zoon in 1953, geeft hij definitief zijn plannen op om terug te keren naar de radio.
Majesteitelijk in het midden van de kamer verheft zich de piano van Stan. Het instrument bevindt zich in de lokalen van de Archiduc, de jazzclub die Stan en zijn vrouw in 1953 beginnen.
Met deze piano heeft Stan alles gedeeld: zijn beloftevol debuut bij de New Stompers, de stukjes die hij in de familie speelde terwijl hij voor de oorlog het familiebedrijf leidde, het succes tijdens de bezetting maar ook de ontgoocheling, de droefenis en het onbegrip nadat hij werd opzij geschoven.
Stan Brenders; inciviek of gepassioneerd jazzspeler die de kans van zijn carrière heeft gegrepen door te blijven spelen? Buiten deze uitersten, tussen collaboratie en verzet, bestaat er een erg complexe grijze zone vol met verschillende houdingen. Aan een aantal artiesten heeft de bezetting vele mogelijkheden geboden. Sommigen hebben ze gegrepen, anderen niet. Stan Brenders heeft ze gegrepen, in de overtuiging dat hij slechts zijn job deed. De zuiveringscommissies van het NIR hebben er anders over geoordeeld.
Erauw, Wilhelm. “Musique.” Edited by Paul Aron and José Gotovitch. Dictionnaire de La Seconde Guerre Mondiale En Belgique. Bruxelles: André Versaille, 2008.
