Propaganda is een type communicatieproces waarbij alle mogelijk media ingezet worden om een aanzienlijke groep individuen te overtuigen van bepaalde standpunten of hen te mobiliseren voor bepaalde doeleinden. Door de komst van de moderne samenleving groeide propaganda uit tot een instrument dat diep verankerd zat in het politieke handelen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de mogelijkheden van massapropaganda systematisch verder verkend. Radio en film verbraken daarbij het quasi monopolie dat de geschreven pers tijdens de Eerste Wereldoorlog nog bezat.
Omwille van het ideologisch karakter van het conflict en in het kader van de mobilisatie van alle mogelijke nationale hulpmiddelen, was een doeltreffende communicatie een cruciale factor in de strategie van alle oorlogspartijen, zowel bij de geallieerden als de asmogendheden.
Ook in België was er tijdens de Tweede Wereldoorlog sprake van propaganda, zij het met andere actoren, doelstellingen en middelen dan in andere Europese landen. De Duitse bezetter wilde alle nationale hulpmiddelen benutten om de oorlogsvoering te stimuleren. Daarom voerde hij in België de censuur in en monitorde hij alle media, die alomtegenwoordig waren in de samenleving. Hoewel verschillende instellingen een rol speelden, was de invloed van de zogenaamde Propaganda-Abteilung (PA) overheersend. De afdeling verbond een klassieke politieke controle op de massamedia (pers, radio, cinema) met een strategie van indirecte inmenging.
De bezetter hoopte op die manier de terughoudendheid bij het publiek te beperken ten aanzien van organisaties die verband hielden met nazi-Duitsland. Omdat de propaganda van collaboratiebewegingen als het VNV, Rex, DeVlag en Algemeene SS Vlaanderen maar een beperkt publiek bereikte, richtte de bezetter zijn pijlen op enkele grote vooroorlogse kranten. Zij hadden al een bepaalde reputatie opgebouwd en waren daarom meer ‘rendabel’. Hoewel sommige kranteneigenaars daar geen toestemming voor gaven, ging de bezetter sommige titels zoals La Nation Belge, Le Soir en Het Laatste Nieuws ‘stelen’. Dat waren de zogenaamde ‘gestolen kranten’.
Het clandestien verzet in België uitte haar ongenoegen daarover op verschillende manieren, maar vooral via het geschreven woord: van boodschappen in graffiti tot sluikkranten. Het bewees dat groepen die ‘in de schaduw’ strijd voerden over de mogelijkheid beschikten om te reageren. Er was ook sprake van een informatieve functie, aangezien elke legale publicatie onderworpen was aan censuur.
De geallieerden en de Belgische regering in Londen deden dienst als een doorgeefluik tussen binnen- en buitenland. Dankzij de radio konden zij propaganda over de grenzen heen verspreiden en toonden ze, zoals ook de sluikpers dat deed, dat de PA niet over een ‘monopolie’ beschikte op vlak van informatieverstrekking in bezet gebied. Het toonde bovenal de strategische en transversale rol die propaganda had in de ‘totale oorlog’.
Aron, Paul, et José Gotovitch, éd. Dictionnaire de la Seconde Guerre mondiale en Belgique. Bruxelles: André Versaille, 2008.
Rase, Céline. Les ondes en uniforme : la propagande de Radio Bruxelles en Belgique occupée (1940-1944). Namur: Presses universitaires de Namur, 2011
Taylor, Philip M. Munitions of the mind: A history of propaganda. Manchester: Manchester University Press, 1995.
