Maatregelen en acties tijdens en na de bevrijding tegen personen die verantwoordelijk worden geacht voor samenwerking met de Duitse bezetter. Ongeveer 100.000 Belgen komen rechtstreeks in aanraking met de repressie.
Voor België is het de tweede maal in amper een kwarteeuw dat het land afrekent met de vrienden van de Duitse vijand. Afhankelijk van wie het initiatief neemt, kent de bestraffing van collaboratie drie gezichten.
In de privé-sector zuiveren particuliere verenigingen de eigen rangen van verdachte leden. Dit gebeurt in cultuurverenigingen, sportclubs maar ook in organisaties als de Orde der Geneesheren of het katholiek onderwijsnet.
Ook het volk neemt het heft in eigen handen. Na vier jaren angst en bezetting keert de straat zich tegen verdachten, hun gezinnen en bezittingen. Dat gebeurt in een eerste golf tijdens de bevrijdingsweken van het najaar 1944 en een tweede keer in het voorjaar en de zomer van 1945, met de thuiskomst van de politieke gevangenen na de Duitse overgave. De straattaferelen, met beelden van kaalgeschoren vrouwen en plunderingen, drukken een stempel op de collectieve herinnering.
Toch vormt niet deze volksrepressie, noch de zuivering in de privé-sector, de kern van de naoorlogse bestraffing. Die rol is weggelegd voor de Belgische Staat en de door haar gemandateerde instanties. Via de overheidsheidsrepressie worden er uiteindelijk 100.000 personen op één of meerdere manieren bestraft, ongeveer 53.000 mensen met een veroordeling door de militaire rechtbanken.
Behalve vrijheidsberoving en in sommige gevallen de doodstraf kent de repressie nog andere gedaanten. Met geldboetes, verbeurdverklaringen, schadevergoedingen en speciale belastingen ligt het vermogen onder vuur. De vervallenverklaring van een aantal burgerlijke en politieke rechten, en in bepaalde gevallen zelfs de denationalisering, zorgt verder voor een onderscheid tussen goede en slechte burgers. Minstens zo voelbaar zijn tot slot alle uitsluitingen waarmee overheidsdepartementen diensten, voordelen (bijvoorbeeld het recht op oorlogschade of pensioen) en ambten ontzeggen. Vele mensen worden op die manier vaak op meerdere manieren gestraft. In gezinsverband vermenigvuldigt het effect wanneer de enige kostwinner vast zit, een job verliest of geen uitkeringen krijgt. Samen met de 242 naoorlogse executies en een variërende strafmaat schetst deze viersporige overheidsrepressie het beeld van een rechtsstaat over zijn toeren.
In de praktijk verschijnt niettemin een ander, genuanceerder beeld. De bestraffing wordt lang niet overal tot het uiterste doorgevoerd. Voor elke vorm van bestraffing rijzen al snel dwingende redenen tot matiging: een strafbedeling uit balans, een onaangepaste gevangenisinfrastructuur, een tekort aan goed opgeleid bewakingspersoneel, het onvermogen van vele veroordeelden om de financiële sancties te betalen, het economisch herstel van het land en de vrees dat langdurige uitsluiting een gestigmatiseerde groep zou creëren.
Daarom is vroeg ingegrepen om de verschillende vormen van bestraffing in evenwicht te brengen en stelselmatig af te bouwen. Eerst met lap- en stopwerk en later met een breder en geformaliseerd individueel herstelbeleid. Dat gebeurt niet door amnestie. Die algemene maatregel na de Eerste Wereldoorlog heeft sommigen niet tegengehouden om in de jaren veertig opnieuw te collaboreren. Bovendien is de samenwerking met de vijand tijdens de Tweede Wereldoorlog vele malen omvangrijker. Op een meer gecontroleerde wijze, via individuele procedures als genade, invrijheidstelling en eerherstel in combinatie met heel wat gelegenheidswetgeving, is de repressie op enkele administratieve uitsluitingen na halverwege de jaren zestig juridisch goeddeels gematigd en beëindigd.
Aerts, Koen, Dirk Luyten, Bart Willems, en Paul Drosse. Was opa een nazi? Speuren naar het oorlogsverleden. Tielt: Lannoo, 2017
Aerts, Koen. « Repressie zonder maat of einde? » De juridische reïntegratie van collaborateurs in de Belgische Staat na de Tweede Wereldoorlog. Gent: Academia Press, 2014.
Van Haecke, Lawrence. « Repressie en epuratie. De bescherming van de uitwendige veiligheid van de Staat als politiek-juridisch probleem tijdens de Belgische regimecrisis (1932-1948) ». Ph.D. Thesis, Universiteit Gent, 2014.
Huyse, Luc, et Steven Dhondt. Onverwerkt verleden : collaboratie en repressie in België 1942-1952. Leuven: Kritak, 1991.
