Omdat onderduik een huisgebonden verzetsactiviteit was, raakte vaak het hele huishouden erbij betrokken. Ongeveer driekwart van de Antwerpse onderduikhelpers was getrouwd en iets meer dan de helft had (nog inwonende) kinderen.

Daarnaast kwamen er ook op de werkvloer netwerken tot stand. Eén voorbeeld daarvan is de rantsoeneringsdienst in de stadsfeestzaal op de Meir. Mensen die daar werkten, bevonden zich immers aan de bron van rantsoenbonnen die ze buiten konden smokkelen ten voordele van de onderduik.

Rond de stadsdiensten van Antwerpen organiseerde zich vanaf 1941 bovendien Groep H, dat zich op initiatief van Edmond Lambert, bureeloverste van het Vluchtelingen- en Jodenregister op het Antwerpse stadhuis, bezighield met “hulp en bescherming en verschaffen van rantsoeneringsbescheiden aan werkweigeraars, ondergedokenen en Joden.” Volgens Lambert was er tijdens de oorlog geen uitgesproken leider en was er ook niet echt sprake van een georganiseerde verzetsgroep. Wel sprak hij van een soort systeem dat de meeste medewerkers op den duur volgden. Maar pas na de oorlog zouden de leden zich gegroepeerd hebben in weerstandsgroep H.

In vergelijking met het ledenaantal van Groep H (20% van de Antwerpse onderduikhelpers), zijn de in de literatuur gekende organisaties voor hun (financiële) hulp aan onderduikers, zoals Socrates (1%), Solidariteit (4%) en het Joods Verdedigingscomité (JVC) (11%), in mijn bronnenonderzoek minder goed vertegenwoordigd. Veel onderduikhelpers (een kleine 30%) waren trouwens lid van geen enkele verzetsgroep.

Onderduiknetwerken kenden dus een functionele familiale en collegiale dynamiek en bleven eerder kleinschalig – wat natuurlijk ook gewoon veiliger was.

Langs de ene kant bepaalden persoonlijke connecties dus vaak het ontstaan van de onderduiknetwerken, maar langs de andere kant bestond er vaak geen vooroorlogse band tussen de onderduikhelpers en de onderduikers zelf. Dit sluit aan bij de bevindingen van Duits historicus Marten Düring. Hij stelde vast dat veel Joden zich lieten helpen door onbekenden en dat persoonlijke aanbevelingen daarbij van vitaal belang waren. Hij vergeleek het met de job van een makelaar. Als persoon A vertrouwensbanden heeft met personen B en C, dan kunnen personen B en C elkaar onderling ook vertrouwen door hun gemeenschappelijke vertrouwen in persoon A. Het geval van Maria Smits is een mooie illustratie hiervan: zij trad op als vertrouwenspersoon A die haar poetsvrouw Maria Van Hoeck (persoon B) en Daniel Pressler (persoon C), de zoon van een bevriende collega van haar echtgenoot, met elkaar in contact bracht.

Afhankelijk van het type onderduiker verschilde de soort relatie met de onderduikhelpers ook. Joden kenden hun onderduikhelpers vaker als collega of buur. Werkweigeraars vertrouwden meer familieleden of vrienden. Om evidente redenen was voor Joden familie minder een optie. Verzetsmensen die onderdoken, konden dan weer terugvallen op hun eigen verzetscontacten. De geallieerde piloten, geparachuteerde agenten en ontsnapte krijgsgevangenen, drie internationale groepen, waren sowieso onbekenden voor hun onderduikhelpers.

De verschillende netwerken overlapten ook. Enerzijds kruisten verschillende groepen onderduikers elkaar. Zo gaf Maria Van Hoeck, de oorlogsmoeder van het Joodse kindje Daniel Pressler, in de loop van het jaar 1944 ook verschillende dagen onderdak aan vijf geallieerde piloten. Anderzijds werden er verschillende vormen van verzet gecombineerd. Zo was Maria Van Hoeck niet alleen actief in de onderduik, maar ook in de sluikpers. Ze verspreidde het sluikblad Steeds Vereenigd-Unis Toujours.

Trefwoord : Hulp aan illegalen

Artikels

Personen