Jeanne de Schoutheete de Tervarent was de echtgenote van de Belgische gezant in Egypte tijdens de Tweede Wereldoorlog. Haar verhaal herinnert ons eraan dat diplomatieke carrières de facto dubbelbanen zijn en dat het kosmopolitische profiel van diplomatenkoppels zeker in oorlogstijden, dus in tijden van intens nationalisme, zowel spanningen als mogelijkheden creëert.
Jeanne Darcy (1906-1977) werd geboren in een familie die behoorde tot de Parijse haute société van de belle époque en telde verschillende industriëlen en vooral hoge functionarissen onder haar voorouders. Eind 1926 trouwde ze met Ridder Guy de Schoutheete de Tervarent, die toen sinds een tiental jaar in de Belgische diplomatie zat. De jaren nadien vergezelde ze haar man achtereenvolgens naar Rome, Boekarest en Berlijn. Het is op die laatste plaats dat ze haar in 1975 gepubliceerde memoires Jeannette of Cairo laat beginnen.
Ze bleef er immers bijna vijf jaar en maakte van nabij de val van de Weimarrepubliek en de opkomst van het nazisme mee. Als Française met wortels in de Elzas die bovendien twee broers had verloren in de Eerste Wereldoorlog, herinnerde ze zich vooral de afkeer die ze voelde voor de nieuwe Duitse leiders, zoals het “affreux spécimen humain, le Dr Goebbels”. Ook het gemak waarmee sommige leden van de traditionele elite zich tot nazi’s konden transformeren, verwonderde haar.
Het gros van haar memoires bestrijkt echter haar verblijf in Caïro vlak voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bij het uitbreken van de vijandigheden lezen we hoe ze haar gemakkelijke toegang tot de Britse ambassade benutte om cruciale informatie aan Brussel door te spelen. Na de Belgische capitulatie had ze de handen vol met het bemiddelen tussen de rivaliserende facties binnen de gemeenschap van de Belgen in Egypte: zij die de lijn van Leopold III volgden en zij die zoals de Belgische regering in Londen de strijd aan de zijde van de geallieerden wilden verzetten. Jeanne de Schoutheete zou er zelfs in geslaagd zijn leden van beide groepen te doen samenwerken aan pakketjes voor krijgsgevangen.
Nadat ook de Franse regering eind juni 1940 capituleerde, nam de Belgische diplomatenvrouw vanuit Caïro een actieve rol op in het gaullistische verzet. Volgens historici … en tijdgenoten zoals de Britse ambassadeur zorgde dit voor grote spanningen met haar man, niet alleen vanwege diens positie (en zelfrepresentatie) als vertegenwoordiger van de Belgische Koning maar ook en vooral omdat op dat moment enkel nog het Vichyregime door de regering-Pierlot erkend werd.
Niettemin zou Guy de Schoutheete vanaf begin 1941 toelaten dat zijn vrouw een van de salons op het Belgische gezantschap ter beschikking stelde van de Français libres, de aanhangers van generaal Charles de Gaulle. Dat had onder meer te maken met de invloed die Jeanne de Schoutheete ondertussen in die kringen had verworven. Ze slaagde er onder meer in om de redacteurs van de gaullistische pers in Egypte te doen ophouden met hun voortdurende fulmineren tegen wat zij het verraad van Leopold III noemden.
Ondertussen had ze ook contact aangeknoopt met de Gaulle, voor wie ze een kritische maar tegelijk diepe bewondering uit in haar memoires. Ze won kennelijk het vertrouwen van de generaal en werd ingeschakeld als boodschapper tussen verschillende groepen van Vrije Fransen in het Midden-Oosten. Haar hoedanigheid als Belgische diplomatenvrouw diende daarbij als dekmantel, maar onvermijdelijk kwam ze op de radar van de Franse geheime diensten van het Vichyregime. Die wierpen haar tijdens ondervragingen voor de voeten dat ze bekend stond als contact van De Gaulle en als beste vriendin van de Britse ambassadrice. Ze verklaarde kennelijk dat ze de echtgenote van een Belgisch diplomaat was en dat de Franse generaal dus een bondgenoot was in de strijd tegen de Asmogendheden.
Haar vriendschap met de Britse ambassadrice verklaarde ze opnieuw vanuit haar lidmaatschap van het transnationale diplomatieke korps. Zeker is dat ze bij de Britse elite in Egypte graag gezien was. Zo suggereerde een Britse diplomaat aan het Foreign Office dat Jeanne de Schoutheete de weerstand van haar man tegenover haar engagement voor de zaak van de geallieerden wist te overwinnen, terwijl een andere haar al in februari 1942 voorstelde als een ‘grand woman who commands the respect of everyone.’ Het waren ook de Britten die haar de roepnaam ‘Jeannette of Caïro’ toebedeelden. Al had dat kennelijk veel te maken met hun onvermogen om haar Vlaamse achternaam uitgesproken te krijgen.
Na de Tweede Wereldoorlog volgde ze haar man eerst naar Kopenhagen en uiteindelijk naar de Belgische ambassade in Tokio. Ze bleef echter goede banden onderhouden met de Vrije Fransen, en werd zelfs erevoorzitter van de Association des Français Libres de Belgique. Aan hen droeg ze ook de eerste versie van haar memoires op, waarbij ze naar zichzelf verwees als als ‘ambassadrice scandaleuse de Belgique’. Dat laatste was wellicht een knipoog naar haar weigering om zichzelf te conformeren aan de bescheiden rol die vaak van een (Belgische) diplomatenvrouw werd verwacht.
De Schoutheete de Tervarent, Jeanne, “Jeannette of Caïro”, Parijs, 1975.
De Schoutheete de Tervarent, Jeanne, Souvenirs 1939-1941, Cabriès en Provence, 1987.
Pierret, Thomas, « Les Belges d’Égypte pendant la Seconde Guerre Mondiale. Une communauté isolée face aux ‘deux politiques belges de 1940’ », Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 11, 2003, p. 119-160, Les Belges d'Égypte pendant la Seconde Guerre mondiale. Une communauté isolée face aux “deux politiques belges de 1940”. | JBH - BTNG - RBHC (journalbelgianhistory.be).
