Nelly Vos werd geboren in 1906 in Elsene zoals het merendeel van haar familie. Haar moeder, Maria Fabry is naaister en haar vader Louis Vos is marmeren beeldhouwer. Nelly heeft een twee jaar jongere broer. Het gezin woont in de Boondaelsesteenweg 384, boven de wasserij "La Petite Suisse", in een wijk waar het aan vertier nooit ontbreekt. Van jongs af aan had Nelly maar één passie: zingen. Ze trad op tijdens de plaatselijke kermis. Liedjes kwamen spontaan in haar op en ze genoot ervan deze voor te dragen. Haar grootoom liet haar luisteren naar lyrische componisten. De Eerste Wereldoorlog verstoorde echter haar kindertijd van zoetheid en tederheid: "De invasie van België door de Duitsers op 4 augustus 1914 maakte een diepe indruk op mijn broer en mij. Ik was 8 jaar oud, Charles was 6 jaar. Er werd ons verteld over de oorlog. Twee nieuwe woorden kwamen ter sprake in het gesprek van de volwassenen. Het waren woorden waarvan ik de betekenis niet begreep, maar ze klonken me sinister in de oren. Woorden als "ultimatum" en "obus", die mijn oom uitsprak met de laatste "s" waardoor deze nog angstaanjagender klonken.” Hierna werd Nelly zanglerares. En om haar algemene opleiding af te ronden, werd ze met succes toegelaten aan de faculteit van Letteren en Wijsbegeerte aan de ULB. Nelly trouwde daaropvolgend met Édouard Mousset. Voordat het koppel scheidde, kreeg het nog twee kinderen: Claire die geboren werd in het jaar 1927 en Claude, geboren in 1931.
Nelly en haar zoon Charles die ondertussen architect-landmeter was geworden, werden vanaf 1941 bewust gemaakt door de vrienden van hun vader van de voordelen van het verzet. Deze vrienden waren kolonel van de BEM Douard Siron en technisch luitenant-kolonel BEM Henri Bernard.
Charles Vos werd vervolgens in april 1941 gerekruteerd door kolonel Siron en trad op 1 juli 1942 toe tot het Franc korps als verbindingsofficier. Zijn taak bestond erin om informatie te versturen naar vliegvelden en naar de cartografische dienst. Ook ontwierp hij plannen van de versterkingen. Hij werd op 29 april 1943 gearresteerd door de Geheime Feldpolizei (GFP). Dit was de dag na de grote arrestatiegolf door de staf van het Frank korps in Robertmont. Hij werd gevangen gehouden in Sint-Gillis en vervolgens gedeporteerd naar Gross-Rosen in Duitsland waar hij stierf op 21 november 1944. Nelly daarentegen werd op het einde van het jaar 1940 agent van de inlichtingendienst ‘Luc’ op voorstel van luitenant-kolonel Henri Bernard.
Haar beroep als zangeres dat haar in België, Frankrijk, Zwitserland en Duitsland bracht, maakte het mogelijk om informatie door te sluizen. Vanaf oktober 1942 integreert kolonel Siron haar in het Zone I korps Franc als verbindingsofficier. Haar missies zijn echter niet zonder risico. Ze wordt bespioneerd, gevolgd, in de gaten gehouden en al snel zal dit haar reputatie kosten. Moest ze de uitnodiging weigeren van de Duitse radiodirectie om in maart 1943 in Berlijn te zingen, "met andere artiesten, zowel instrumentalisten als zangers"? Na de oorlog moest ze zich hiervoor verantwoorden voor de Commissie voor de Controle van Politieke Gevangenen in de Belliardstraat in Brussel, op beschuldiging van "militaire samenzwering en inlichtingen met de vijand en gewin". Haar verdediging gaat er hevig aan toe. Haar conclusie is heel duidelijk: "Als men de slachtoffers beschuldigt, is het hoog tijd om de schuldigen te belonen".
Echter blijft de inzet van het verzet sterk gekenmerkt door een aantal valkuilen. Repressie en verraad liggen altijd op de loer; verzetsstrijders zijn niet altijd even oplettend en voldoende achterdochtig en verraders gaan heimelijk te werk. Het is door de bemiddeling van kolonel Siron die op dat moment zelf gevangen werd gehouden dat Nelly Mousset Florentine Giralt ontmoette. Florentine was niemand minder dan minnares van de beruchte Prosper Dezitter die verantwoordelijk was voor talloze arrestaties. Nelly wordt vervolgens belast met een opdracht voor het korps Franc. De groep wil documenten terughalen met betrekking tot de K.W. verdedigingslinie van 17 mei 1940 in Zuid-Frankrijk. Deze missie werd dus toevertrouwd aan Nelly Mousset. Om veiligheidsredenen stelt Siron voor dat Nelly zou worden vergezeld door een lid van de zogenaamde ‘Engelse’ groep. In werkelijkheid was het een camouflage strategie van Dezitter die zich ook voordoet als een Britse agent. Het is Charles Jennart die belast wordt met de begeleiding van Nelly. In werkelijkheid is de man een handlanger van Dezitter. De reis is gepland voor eind april ’43. Jennart begeleidt Nelly Mousset niet verder dan Parijs. Zij ging alleen naar het zuiden en nam de documenten in beslag, hetgeen het doel was van haar missie. Bij terugkeer werd ze gearresteerd door de GFP in Parijs wegens bezit van documenten en inlichtingen van de vijand. De arrestatie vond plaats op 28 april 1943.
“Ik werd aangehouden voor de buste van Molière, rue de Richelieu, vlakbij de tuin van het Koninklijk Paleis. Halt Polizei!" Nelly Mousset werd naar de gevangenis van Fresnes gebracht en in een wachtcel opgesloten in de kelder.
Een bezoek aan verschillende gevangenissen bevestigt dat ze werd geclassificeerd als NN, hetgeen haar isolatie en eenzame opsluiting vanaf het begin verklaart. Ze wordt beschouwd als een grote ‘terrorist’. Nelly begon al snel haar dagelijks leven in de gevangenis op te schrijven. In haar geschriften praat ze niet over de gruwel die zich afspeelt in de gevangenis: “Het is al erg genoeg om ze te moeten ondergaan. Daarboven was er altijd nog de mogelijkheid van een huiszoeking en een inbeslagname” (juli 1943).
Het neerschrijven van haar droom doet bij haar opnieuw de intensiteit van haar gevoelens en haar verdriet herleven. Ze schrijft haar herinneringen op in de hoop dat ze deze opnieuw kan herbeleven: “Zingen over liefde. De hele gevangenis zingt over de liefde. De liefde die de sterke drijfveer blijft voor heldendaden, voor het land, een vriend, een echtgenoot, een geliefde.”
Eind 1944 wordt ze overgeplaatst naar Ravensbrück. Zoals alle gedeporteerden ontdekt Nelly Mousset het kamp op het moment dat de trein stopt. Een grijze hemel, het meer, de SS’ers gehuld in een staat van ‘vreemde woede’. Gescheurde kleren, de fouillering, een katoenen jurk; ik word de nacht en de koude ingeduwd.” Het appèl, de voeten in de modder, twaalf uur ijskoude regen. De scène speelt zich af op de 1 december 1944. Zonder aarzeling laadt ze wagens uit met zand of kolen: zonder pauze vervoert ze loodzware koolrapen; vervolgens wordt ze naar de Siemens fabriek gestuurd. Deze is voorzien van goed verlichte en verwarmde werkplaatsen: het paradijs. Nelly komt weer op krachten en het werk gaat gelukkig traag verder. De stroom valt uit. De centrales worden gebombardeerd. De dagen verstrijken tot Kerstmis. Voor deze gelegenheid heeft Nelly beloofd kerstliederen te zingen. Maar Ravensbrück is ook de plaats waar ze Nadine ontmoet.
Door het feit dat ze hun dagelijks leven delen, slagen Nelly Mousset en Nadine Hwang er in om hun doodsangsten te overwinnen. Het is de overwinning van de tederheid op de beulen. Nadine noemt Nelly bij haar oorlogsnaam: “Claire.” Ze eigent haar deze verbondenheid toe als een kostbaar bezit. Nelly verzwakt echter door de bijna twee jaar durende deportatie. De angst voor het transport neemt de bovenhand. “Gescheiden worden van Nadine.” De veewagens slokken de gedeporteerden op, stapelen ze op, duwen ze op elkaar. Alles ligt vijf dagen en nachten door elkaar; de lichamen van de vrouwen, de stank, het gekreun. De trein stopt uiteindelijk in Mauthausen. Het station is onderaan gelegen en het kamp is bovenaan gebouwd.
De nacht klaart op door de sneeuw. De stoet van vrouwenschimmen vertrekt. De grote stilte wordt nauwelijks verstoord door de kogel die diegenen afmaakt die zwoegen, buigen en vallen. Het is de wandeling van de vergeten zielen. Nelly Mousset komt uitgeput aan in Mauthausen. Haar lichaam is leeg en haar geest is verloren. Maar het concentratiekamp blijft haar vernietigen en verpletteren. Aan het einde van Nelly haar deportatie ervaart ze hallucinante koortsen. Op 20 april 1945 verlaat ze de muren van het kamp Mauthausen. Uiteindelijk komt ze terecht in St-Gallen, Zwitserland waar ze de nodige zorg krijgt na de repatriëring. Dit konvooi bevatte ongeveer 750 NN waaronder 231 Belgische, Franse en Nederlandse vrouwen.
De weg die ze aflegde doorheen de concentratiekampen
PFresnes, 28.04.1943 ; PStGilles, 10.05.1943 ; PEssen, 02.07.1943 ; PKreuzburg, 25.11.1944 ; Ravensbrück, 01.12.1944 ; Mauthausen, 07.03.1945.
Na de bevrijding zoeken Nelly Mousset en Nadine Hwang gedurende twee jaar elkaar op. Ze ontmoeten elkaar opnieuw in Brussel. In 1950 besluiten ze naar Caracas te vertrekken. Nelly herontdekt haar stem en treedt onder andere op in het Maison d’Italie. Een lang leven samen, twintig jaren samen. Maar ze moeten uiteindelijk terugkeren naar Brussel.
Nadine is ernstig ziek. Ze sterft op 16 februari 1972. Nelly op 4 februari 1987. De inzet van Nelly leverde haar een aantal eremedailles op: de Herinneringsmedaille van de oorlog van 1940-45 met twee gekruiste bliksemschichten, het Kruis van de oorlog, het Kruis van de Gevangene, Vijfsterrenpolitiek, de Medaille van het Verzet en de Orde van Leopold II.
Het is onmogelijk om over het engagement van Nelly Vos te praten zonder haar ontmoeting met Na-Ting te vermelden (黃履和). Na-ting werd geboren op 9 maart 1902 in Madrid en had een Chinese vader, een diplomaat en Mandarijn die sinds 1896 in Madrid was gestationeerd. Haar vader staat bekend als een ruimdenkende en vriendelijke man. In 1901 trouwde hij met Juliette Brouta-Gilliard, een lid van de Belgische adel die de zomer doorbracht in San Sebastian, gelegen aan de voet van de Baskische Pyreneeën. Na-Tine had een zus, Ma-Ce (黄玛赛), geboren in Cuba 1905. Het is een familie die tussen de Chinese en de Europese cultuur leeft doordat ze gevestigd zijn in Madrid in het midden van de twintigste eeuw. In 1913 wordt hun vader, Lu-Hë teruggeroepen naar China, naar de afdeling Europese Zaken van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. De hele familie verlaat Spanje en vestigt zich in Peking. Beijing is de plaats waar ze zich ontplooien binnen de context van de politieke, intellectuele, artistieke en sociale elite.
Nadine zet haar studies voort in Beijing in een internationale school geleid door Franse nonnen. Hierna schrijft ze zich in voor een correspondentiecursus rechten aan de Amerikaanse universiteit: Hamilton College in Chicago. Ze wordt advocaat. Nadine brengt haar jeugd dus door in Beijing. Ze is meertalig opgevoed. Castiliaans is niets meer dan een herinnering aan haar jeugd; ze spreekt vloeiend Frans en Mandarijns, Spaans en Engels. Verder draagt ze graag mannelijke kleding; het beeld van het jongetje dat haar ouders wilden dat ze was. Ze engageert zich in vele sporten. Later begint Nadine haar carrière in de politiek en het bedrijfsleven in 1920. Begin jaren dertig verandert alles en wordt China bedreigd door een interne politieke onrust, Nadine laat de ontluikende dictatuur van Chiang Kai-shek achter zich en verlaat Shanghai voor Frankrijk. In Parijs maakt ze naamsbekendheid. Ze is aanwezig op gala’s en recepties. Hier legt ze contacten met kunstenaars en schrijvers. Ze verschijnt zelfs af en toe in modebladen. Ze ontmoet ook Natalie Barney, een Amerikaanse schrijfster van Joodse afkomst die met haar onafhankelijke blik, haar liefdesleven, haar vermogen en haar literaire salon haar stempel weet te drukken op de wereld van Parijs.
De Tweede Wereldoorlog haalt hen in en scheidt hen. Nadine Hwang verlaat Parijs en vestigt zich in Saint-Jean-de-Luz. Het is een plaats die bekend staat om haar vluchtroutes die voornamelijk gebruikt wordt door de Comète-lijn, georganiseerd door Andrée De Jongh. Nadine wordt één van deze clandestiene gastvrouwen. Ze wordt op 12 januari 1944 gearresteerd en naar de gevangenis van Biarrits gebracht. Een Duitse patrouille? Een burgerlijk bewaker? We weten het niet. De reden voor haar arrestatie is wel duidelijk: “Veiligheidsdetentie.” Haar misdaad was dat ze de veiligheid van het Reich in gevaar bracht. Door geallieerde piloten te helpen ontsnappen uit bezet gebied, werd ze een ‘terrorist’ en werd ze veroordeeld tot politieke deportatie. Vrouwen werden gedeporteerd naar kamp Ravensbrück.
Als politieke gevangene volgde ze de klassieke route naar de nazikampen. Vanuit Biarritz werd ze op 23 maart 1944 naar de gevangenis van Fresnes gebracht; vervolgens naar het fort van Romainville op 16 april 1944; op 13 mei 1944 passeerde zij het spoorwegknooppunt Saarbrücken en ging het kamp Ravensbrück binnen op 18 mei 1944 met de rode driehoek van politici en het nummer 39233. Het was hier dat ze Nelly Mousset ontmoette in december 1944. Helaas werd Nelly begin maart 1945 op het transport van de Belgische NN gezet naar Mauthausen.
Net als Nelly werd ook Nadine in april 1945 uit het kamp geëvacueerd. In de nacht van 23 op 24 april rijdt een ICRC-konvooi Ravensbrück binnen; dit zijn eenvoudige met dekzeil bedekte vrachtwagens zonder Rode Kruis logo. Zij brengen ongeveer 1.500 Belgische, Franse en Nederlandse gevangenen naar Malmö in Zweden. Duitse legertrucks rijden het konvooi binnen. Wanhopige geallieerden beschieten de colonne van dichtbij met machinegeweren en gevangenen van twee trucks raken dodelijk gewond. Nadine was één van hen die ongedeerd aankwam in Malmö op 28 april 1945. Samen met andere vluchtelingen wordt ze ondergebracht in het Malmö Museum, het voormalige kasteel Malmöhus.
De komst van de overlevenden van Ravensbrück bleef niet onopgemerkt. De pers is ook aanwezig. Het gezicht van Nadine lijkt serieus. In 2007 duikt filmmaker Magnus Gertten in de archieven. Samen met Lennart Ström produceerde hij de documentaires Harbour of Hope (Zweden, 2011) en Every face has a name (Zweden, 2015). Ze lanceren een oproep voor getuigen en gaan verder met de productie. Ze ontmoeten Symvie Bianchi, Nelly’s kleindochter en reconstrueren Nelly’s verhaal. Beste Documentaire bij de Teddy Awards 2022.
Francis BALACE, « Aspects de la Résistance en Province de Liège », dans Nos libertés retrouvées, La Mémoire, Province de Liège, Service des Affaires culturelles, 1994.
Juan Carlos Jimenez DE ABERASTURI, En passant la Bidassoa, Le réseau Comète au Pays Basque, (1941-1944), Traduction Jean Crouzet, Biarritz, 1996
Marcela DE JUAN, La Chine que j’ai vécue et aperçue, Prologue, édit. La Línea del Horizonte, coll. Voyages littéraires.
Magnus GERTTEN, Nelly & Nadine, film, 1h32, Belgique/Norvège/Suède, 2022,
Victor MARQUET, Contribution à l’histoire de l’AS, Historique Corps Franc, chap. 1 et 3, 1986.
Nelly MOUSSET-VOS, Les Cahiers de Nelly, 5 Cahiers, 1943-1973 et Le Journal complet Nelly Mousset-Vos, 1943-1945, mss, arch. Sylvie Bianchi.
