Zowel strafrechtelijk veroordeelde als niet-veroordeelde collaborateurs verliezen hun burgerlijke en politieke rechten. Ze mogen onder andere niet meer stemmen of zich verkiesbaar stellen, bepaalde beroepen uitoefenen, aan politiek doen, een openbaar ambt bekleden of verenigingen leiden. Het verval van rechten is een veiligheidsmaatregel die toepasbaar is op iedereen die op eender welke manier tijdens de bezetting een gebrek aan burgertrouw betoont. Op die lijsten staan dus ook vaak personen van wie de zaak te licht is voor een veroordeling door de krijgsraad. Wie niet akkoord gaat, kan binnen een bepaalde termijn verzet of verhaal instellen bij de burgerlijke rechtbank van eerste aanleg. Initieel zijn velen deze rechten levenslang kwijt, maar nieuwe wetgeving van 1948 en 1952 maakt rechtsherstel mogelijk. De wet van 1961 luidt tot slot het einde in van de meeste vervallenverklaringen. Verzet tegen het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg is mogelijk bij het hof van beroep. Het Hof van Cassatie kan de beslissing van het hof van beroep verbreken.
In de periode 1946-1962 zijn volgende hoven van beroep bevoegd voor de volgende provincies:
De meestal dunne epuratiedossiers van de rechtbanken van eerste aanleg bevatten voornamelijk procedurestukken en briefwisseling tussen de gerechtelijke diensten. Wie in beroep wil gaan tegen het verlies van politieke en burgerlijke rechten, schrijft een aangetekende brief naar de procureur des Koning. Het is de rechtbank van eerste aanleg van het arrondissement waar de betrokkene gedomicilieerd is die hierover een vonnis velt. Een inlichtingenblad en een uittreksel uit het strafblad verschaffen gegevens over eventuele eerdere veroordelingen en enkele identificatiegegevens. Hier en daar bevat het dossier aanbevelingsbrieven van lokale notabelen en meestal ook het vonnis en de publicatie ervan in het Belgisch Staatsblad. Het originele vonnis is terug te vinden in een aparte reeks vonnisboeken. Wie geen exacte datum heeft van een vonnis of arrest in het Belgisch Staatsblad kan zich bij een archivaris van het CegeSoma-Rijksarchief nader informeren.
Het hof van beroep ontvangt het dossier van de burgerlijke rechtbank en voegt er nog documenten aan toe. De epuratiedossiers van het hof van beroep bevatten net als de dossiers van de rechtbanken van eerste aanleg voornamelijk procedurestukken en briefwisseling tussen de gerechtelijke diensten. In tegenstelling tot de epuratiedossiers van de rechtbanken van eerste aanleg zit in het dossier van het hof van beroep doorgaans het pleidooi van de advocaat van de betrokkene. Meestal bevat het een kopie van de beslissing van de krijgsauditeur over de inschrijving op de epuratielijst en een afschrift van het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg. Daarnaast zitten in het dossier de dagvaarding, een proces-verbaal van de terechtzitting in de vorm van een zittingsblad en in de meeste gevallen ook een kopie van de beslissing van het hof – het arrest – en de publicatie ervan in het Belgisch Staatsblad. Alle arresten zijn vanaf 1946 ook te vinden in een aparte reeks registers. De dossiers bevatten een kopie.
Om het juiste dossier en vonnis te vinden is het van belang te weten in welk gerechtelijk arrondissement de betrokkene woont. De woonplaats bepaalt welke burgerlijke rechtbank de zaak behandelt. Heeft de gezochte persoon geen woonplaats in België, of is ze niet bekend, dan is de rechtbank van eerste aanleg in Brussel bevoegd. Rechtbanken zijn verplicht hun archieven na een bepaalde termijn over te brengen naar het rijksarchief, maar niet alle archieven van alle rechtbanken werden reeds overgedragen en sommige zijn verloren. Het is dus belangrijk na te gaan of en in welk rijksarchief het archief van de gezochte burgerlijke rechtbank te vinden is.
Volgende rijksarchieven bewaren vonnissen en/of epuratiedossiers van rechtbanken van eerste aanleg (EA) en/of epuratiedossiers van de parketten van de procureur des Konings (PK):
Heel wat, maar zeker niet alle individuele epuratiedossiers van de hoven van beroep zijn vanaf 1948 bewaard gebleven. Omdat de epuratiedossiers van het hof van beroep van Gent in de jaren 1980 bijvoorbeeld geselecteerd zijn voor vernietiging, zijn er van de oorspronkelijke 2000 dossiers slechts 135 bewaard. Om te achterhalen welk hof van beroep bevoegd is om een dossier te behandelen, is het zaak te weten welke rechtbank het vonnis in eerste aanleg uitspreekt. Dat is de rechtbank van het gerechtelijk arrondissement waar de betrokkene woont. In het archief van het hof van beroep dat het hoger beroep behandelt, zijn het dossier en arrest te vinden.
Volgende rijksarchieven bewaren arresten en/of epuratiedossiers van hoven van beroep:
De arresten van de rechtbank van eerste aanleg en de hoven van beroep zijn ook gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad, in de rubriek ‘Uittreksels van vonnissen’, maar er bestaat geen alfabetische index. Bovendien verlopen er tussen de uitspraak en de publicatie in het Belgisch Staatsblad soms vele maanden, waardoor een systematische opzoeking erg veel tijd kost.
De dossiers van de rechtbanken van eerste aanleg zijn op vonnisnummer geklasseerd. Wie geen vonnisdatum heeft, moet dus enkele omwegen bewandelen om het juiste dossier te vinden. Het is raadzaam bij het Rijksarchief te informeren of er indexen op naam zijn. Deze naamlijsten zijn omwille van de privacy nog niet vrij raadpleegbaar maar de archivaris kan ermee nagaan of er een dossier bestaat. Een alternatief is te zoeken via de zittingsrol van de epuratiekamer(s).
De dossiers van de hoven van beroep zijn op datum van het arrest geklasseerd. Wie geen datum heeft, moet eerst nagaan of er een rol van de epuratiezaken bestaat. Indien die er niet is, kan de algemene rol van de burgerlijke kamers van het hof van beroep soelaas bieden. Doordat de burgerlijke rechtbank uit verschillende kamers bestaat zijn de arresten met betrekking tot epuratiezaken in aparte registers ingebonden. Toch kan de zoektocht via de algemene rol iets omslachtiger verlopen. In deze rol staat elke zaak chronologisch ingeschreven. Overloop systematisch de inschrijvingen in de rol op naam en datum. De op die manier gevonden datum van het vonnis of het vonnisnummer leidt vervolgens naar het vonnis en/of het dossier. De algemene rol is voor iedereen vrij te raadplegen. De vonnissen en de epuratiedossiers van de burgerlijke rechtbanken en de zonder gevolg geklasseerde epuratiedossiers van de parketten van de procureur des Koning zijn raadpleegbaar voor de betrokken partijen, voor verwanten in rechtstreekse lijn in het kader van een proces of betwisting. Ook voor wetenschappelijk onderzoek zijn ze raadpleegbaar, zij het na ondertekening van een onderzoeksverklaring die de onderzoeker verbindt tot het naleven van de privacywetgeving.
