Het verhaal van de kleine groep Belgische notabelen in dit Noord-Afrikaanse land tijdens de Tweede Wereldoorlog is er een van tegengestelde loyaliteiten, intriges en onverzoenbare ambities. Op de achtergrond liet de dreiging van Italiaanse en Duitse militaire successen in de Noord-Afrikaanse veldtocht zich nadrukkelijk gevoelen.
Bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog was Egypte al meer dan een halve eeuw een semi-koloniale staat: formeel weliswaar een onafhankelijk koninkrijk, maar beperkt in zijn autonomie door politieke en economische inmenging van de grootste imperialistische macht uit die periode, namelijk het Verenigd Koninkrijk. Tegelijk vormde het land een van de vele strijdtonelen tussen de Geallieerden en de Asmogendheden. In september 1940 vielen Italiaanse troepen Egypte binnen via Libië, maar de Britten wisten hen snel terug te dringen. Nadien mengde ook het Duitse leger onder leiding van Erwin Rommel zich in de vijandelijkheden, maar ook hij zou in november 1942 definitief moeten afdruipen na een verloren veldslag bij El Alamein.
De kerende krijgskansen hadden een diepe impact op de in Egypte aanwezige Belgen. Die vormden weliswaar niet de grootste groep Westerse expats – de Belgische ‘kolonie’ telde slechts een zeshonderd leden, maar velen van hen bekleedden wel belangrijke posities in de Egyptische rechtspraak en economie. Het officiële België werd in Caïro vertegenwoordigd door Ridder Guy de Schoutheete de Tervarent, een katholieke aristocraat die er sinds enkele jaren het gezantschap leidde en daarin werd bijgestaan door zijn vrouw Jeanne.
Al vrij snel na de Belgische capitulatie eind mei 1940 groeide de verdeeldheid binnen de expatgemeenschap. Aan de ene kant stonden zij die bleven vasthouden aan de neutraliteit en de kant van Koning Leopold III zouden kiezen in zijn conflict met de regering. Aan de andere kant voerde ene Maurice Jacquet, een belangrijke adviseur van de Egyptische koning die bovendien nauwe banden onderhield met de Britse diplomatieke en militaire vertegenwoordigers, een groep landgenoten aan die de houding van Leopold fel veroordeelden en net als de Belgische regering voluit de oorlog wilden verderzetten aan de zijde van de Britten.
Voor die tweede groep was de Schoutheete kop van jut. De diplomaat ging akkoord met het beleid van de regering maar weigerde om de Koning af te vallen. Hij zou zich daarentegen blijven inspannen om de houding van Leopold te rechtvaardigen en het negatieve beeld te corrigeren dat met name de Engelstalige en gaullistische pers in Egypte van de Belgische vorst schetste. De polarisering binnen de expatgemeenschap zorgde ervoor dat het traditionele royalisme van een katholieke aristocraat door zijn vijanden gemakkelijk gelijkgesteld kon worden met neutralisme, met een anti-Britse houding en soms zelfs met pro-Duitse sympathieën. Komt daar nog bij dat de tegenstanders van de Schoutheete vooral uit liberale en socialistische milieus kwamen en dat hun onvrede met de diplomaat daarmee ook een sterke levensbeschouwelijke dimensie had. Zij beschouwden hem als een reactionair die niet in staat was om de ware belangen van het moderne België te vertegenwoordigen. De Schoutheete van zijn kant vergeleek de groep-Jacquet met de Jacobijnen ten tijde van de Franse Revolutie en claimde dat ze de macht wilde grijpen en terreur wilde zaaien binnen de Belgische gemeenschap.
Nu hadden Jacquet en de zijnen niet alleen goeie banden met de Britse ambassade maar ook met de Belgische regering in Londen. Nadat Spaak eind oktober 1940 de touwtjes van de Belgische diplomatie stevig in handen had genomen, bereikten hem via Jacquet geregeld onrustwekkende berichten over de Belgische vertegenwoordiger in Caïro. Zo zou hij zich niet aan het beleid van de regering houden en zich anti-Brits opstellen.
Spaak besloot in het voorjaar van 1941 om Georges Delcoigne, een van zijn vertrouwenspersonen in het Belgische diplomatieke corps, op onderzoek uit te sturen. Delcoigne was op dat moment ‘gezantschapsraad’, een diplomatieke rang net onder die van posthoofd de Schoutheete. Spaaks keuze was niet geheel onschuldig. De jonge diplomaat had een paar jaar eerder onder de Schoutheete gediend en hun samenwerking was niet bepaald vlot verlopen. Bovendien zat hij zonder post en had hij voldoende anciënniteit om zeker tijdelijk een Belgisch gezantschap op een plaats als Egypte te leiden.
Historici Michel Dumoulin en Thomas Pierret beweren dat precies dit Delcoigne’s ambitie was en dat hij niet aarzelde om aan Spaak te suggereren dat de Schoutheete zich schuldig maakte aan pro-Duitse manoeuvres. Hoewel er door het Foreign Office zelf niet werd aangedrongen op een vertrek van het Belgische posthoofd, stuurde Spaak de Schoutheete toch met verlof. Hij mocht het in Londen komen uitleggen terwijl Delcoigne de interim op zich zou nemen.
In de Britse hoofdstad slaagde de Schoutheete er eind 1941 in om Spaak van zijn goede trouw te overtuigen. De diplomaat mocht terug naar zijn post. Maar niet lang nadien kwamen de Britten tussen. Zij wilden een geheel nieuwe Belgische vertegenwoordiging: de Schoutheete was niet expliciet pro-Brits genoeg. Ook Delcoigne zagen ze liever vertrekken: die zou zorgen voor teveel verdeeldheid in de Belgische kolonie. De Britse houding valt te verklaren door verschuivingen aan het front (Rommel boekte eind januari 1942 een overwinning niet ver van de Libische grens met Egypte), door een politieke crisis in Egypte zelf die Koning Faroek – met wie de Schoutheete nauwe banden onderhield – wilde uitbuiten ten nadele van de Britten, en – volgens de Schoutheete’s zoon Philippe althans – door de ambitie van de Miles Lampson, de Britse ambassadeur in Caïro, om er als een soort van proconsul de lakens uit te delen. Dit laatste hield in dat Westerse diplomaten die niet volledig achter zijn beleid stonden, het veld moesten ruimen.
Spaak besliste om rekening te houden met de Britse verzuchtingen, en kwam terug op zijn belofte om de Schoutheete naar Caïro terug te sturen. Hij mocht er wel afscheid gaan nemen van de Egyptische koning. Delcoigne werd vervangen door gezantschapsraad Pierre de Gaiffier d’Hestroy. Ook die leek zijn oog te hebben laten vallen op de post van de Schoutheete en zou zijn chef daarom in het bijzijn van de Britse ambassadeur hebben beschuldigd van een te weinig pro-Britse houding.
Alleszins was de vervanging van de Schoutheete toen al beslist. Half oktober 1942 kwam het nieuwe hoofd van het gezantschap aan: Louis Scheyven. Die was overtuigd van het beleid van zijn regering maar vond net als zijn voorganger tevens toenadering tot de royalistische notabelen binnen de Belgische expatgemeenschap. Dat was uiteraard niet naar de zin van Jacquet, die opnieuw zijn invloed bij de Britse Lampson aanwendde om ook Scheyven wandelen te sturen. De Britse ambassadeur raakte ervan overtuigd dat Gaiffier het gezantschap zou moeten leiden en probeerde ook het Foreign Office hiervan te overtuigen.
Maar in Londen vonden ze het nu welletjes geweest. Het Foreign Office oordeelde dat Lampson de zaak wat teveel opblies en zag na de Duitse nederlaag bij El Alamein ook de urgentie niet meer om in het personeelsbeleid van zijn Belgische evenknie tussen te komen. Tegelijk vermocht Jacquet steeds minder bij Spaak, die zelfs zou beslissen om Gaiffier van Caïro naar Canada te sturen. De rust in de Belgische kolonie zou uiteindelijk wel pas wederkeren nadat Scheyven en Jacquet zich in mei 1943 verzoenden.
Pierret, Thomas, « Les Belges d’Égypte pendant la Seconde Guerre Mondiale. Une communauté isolée face aux ‘deux politiques belges de 1940’ », Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 11, 2003, p. 119-160, Les Belges d'Égypte pendant la Seconde Guerre mondiale. Une communauté isolée face aux “deux politiques belges de 1940”. | JBH - BTNG - RBHC (journalbelgianhistory.be).
Dumoulin, Michel, Spaak, Brussel, 1999, p. 223-225.
