Het Belgisch rechtssysteem bestaat uit vier niveaus: kanton, arrondissement, provincie en het ressort van het beroep
Tot mei 1940 bestaat de basis van de gerechtelijke piramide uit de kantons met 230 vredegerechten en 198 politierechtbanken. De vredegerechten treden op bij het verzoenen van partijen, verzoeken in verband met voogdij, familieraden, collocatie van geesteszieken …; ze beoordelen kleinere burgerlijke geschillen (geschillen tussen buren, huurgeschillen enz. …). De politierechtbanken handelen de kleinste inbreuken af: de bekeuringen.
Op het hogere niveau van het arrondissement gaan 26 rechtbanken van eerste aanleg over het merendeel van civiele, strafrecht- en jeugdrechtszaken. Voor het handels- en arbeidsrecht zijn er in de steden 14 gespecialiseerde handelsrechtbanken en 47 arbeidsrechtbanken. Hun spreiding is aangepast aan de evolutie van de industriële revolutie (zie kadertje).
Boven deze structuur in de kantons en arrondissementen staan de negen provincies. Misdaden komen voor het hof van assisen in de provinciehoofdsteden (uitgezonderd Limburg waar het hof niet in Hasselt maar in Tongeren zetelt). Zeven arbeidshoven zetelen in bepaalde provinciehoofdsteden (Antwerpen, Brussel, Brugge, Gent, Bergen, Luik en Namen).
Er zijn drie hoven van beroep (Gent, Brussel, Luik) voor het beroep in burgerlijke en strafzaken. Het hof van beroep van Brussel is bevoegd voor drie provincies (Antwerpen, Brabant, Henegouwen), negen arrondissementen en 88 kantons. Dat van Gent gaat over Oost- en West-Vlaanderen, zeven arrondissementen en 65 kantons en dat van Luik over vier provincies (Luik, Limburg, Namen, Luxemburg), tien arrondissementen en 77 kantons.
Het laatste niveau van beroep is het Hof van Cassatie dat in Brussel zetelt.
Tussen de zomer van 1940 en 1944 leidt de aanhechting van de Oostkantons bij het Reich tot de opheffing van een arbeidsrechtbank (Eupen) en drie kantonale vredegerechten (Eupen, Malmedy, Sankt-Vith) in het rechtsgebied Luik. Daar wordt voortaan recht gesproken door Duitse rechtbanken. De vijf permanente krijgsraden worden opgeschort, terwijl het krijgshof zich tijdens de oorlog in Londen bevindt.
Koster, Margo de, Dirk Heirbaut, en Xavier Rousseaux. Tweehonderd Jaar Justitie. Historische Encyclopedie van de Belgische Justitie, Deux siècles de justice belge. Encyclopédie historique de la justice belge. Brugge: Die Keure, 2015.
