Het Belgische socialisme beleed altijd het geloof in de legaliteit, vanaf 1936 nog versterkt door een politiek van neutraliteit. Maar bij de bezetting op 10 mei 1940 hoeven de Duitsers maar de hand uit te steken om de bezittingen van de arbeidersbeweging in te palmen. Leiders van de Belgische Werkliedenpartij (BWP) en het Belgische Vakverbond (BVV) vluchten halsoverkop naar Frankrijk. De BWP was nauwelijks voorbereid om zich clandestien te organiseren. In de loop van 1940 belanden de bezittingen en gelden van de vakcentrales in handen van de Duits vriendelijke Unie van Hand- en Geestesarbeiders (UHGA).
Aanvankelijk maakt het optreden van de Duitsers indruk. Maar vanaf de zomer wordt de kloof met de bevolking groter. De socialisten reageren verdeeld. Eind juni publiceert partijvoorzitter Hendrik de Man het fameuze Manifest: aan de bezetter mag geen weerstand worden geboden.
Naar Londen ontkomen prominenten als Camille Huysmans en Max Buset reageren furieus. Het daadwerkelijke verzet krijgt in België zelf vorm. In juni verschijnt in Luik Résurrection (later Le Monde du Travail) met een oproep tot illegale strijd. Later in de zomer bestrijkt een verzetsgroep onder leiding van Camille van Euckem geheel Wallonië. Ook in Vlaanderen ontstaan illegale bladen als Bevrijding, Morgenrood en De Werker. Zo blijft het socialistisch vuur brandende.
De actieve socialisten tellen honderdtallen maar hun bladen bereiken oplagen van 70 à 80.000. Ze inspireren in de strijd tegen de bezetter, maar ook in het debat over de toekomst van de partij. In maart 1942 besluit een nieuw bureau de naam van de partij te veranderen van BWP in Socialistische Partij.
Het illegale werk eist een zware tol, leiders moeten onderduiken, meer dan 30 van hen komen om. Terug in de legaliteit bevestigt het Congres van de Overwinning in juni 1945 het charter van Quaregnon, het nog door Emile Vandervelde ontworpen doctrinaire programma van 1894.
Balthazar, Herman, ed. Hendrik de Man : Persoon En Ideeën. Antwerpen: Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij, 1974.
Hunin, Jan. Het Enfant Terrible. Camille Huysmans, 1871-1968. Amsterdam: Meulenhoff, 1999.
