Na de bevrijding leeft bij de bevolking een breed gedragen verlangen om de helpers van de bezetter te straffen. Dit creëert in de Belgische rechtstaat een spanningsveld tussen deze sociale verwachtingen en de reikwijdte van de gerechtelijke bestraffing. Veel van wat de bevolking ziet als collaboratie, en waartegen delen van de bevolking zich met geweld keren tijdens de “straatrepressie”, is niet strafbaar volgens de wet. Of het is niet voldoende zwaarwegend om vervolging te verantwoorden.
Deze spanning laat ruimte voor alternatieve vormen van sanctionering. Op basis van een besluitwet uit 1918 worden na de bevrijding duizenden al dan niet vermeende collaborateurs geïnterneerd en zo fysiek uitgesloten uit het maatschappelijke leven. Deze geïnterneerden symboliseren het spanningsveld tussen recht en maatschappelijke verwachtingen.
Oprekken van de juridische marges is een antwoord op dit spanningsveld. De staat eist bij economische collaboratie, waar de bevolking strenge straffen verwacht, steeds een schadevergoeding : de leveringen aan de vijand hebben geleid tot het verlengen van de oorlog, wat voor de staat kosten met zich meebrengt. Symbolisch is er sprake van financiële vergelding, een directe verwijzing naar het geld verdiend met deze vorm van collaboratie. De fiscale wetgeving is een ander minder omslachtig instrument dan het strafrecht om een grote groep te sanctioneren voor samenwerking met de vijand : alle oorlogswinsten worden grotendeels wegbelast.
De burgerlijke epuratie is eveneens het resultaat van het oprekken van de marges van het recht. Deze epuratie zorgt ervoor dat ook wie zich schuldig heeft gemaakt aan minder zwaarwichtige collaboratiefeiten een sanctie krijgt. Hoewel de meeste van deze feiten in principe strafbaar zijn, is de kans op vervolging in de praktijk klein omdat het aantal erg hoog is. De burgerlijke epuratie is een lichtere sanctie : er is geen gevangenisstraf of boete, wel verlies van burgerlijke en politieke rechten, wat leidt tot maatschappelijke en politieke uitsluiting. Er is geen proces, zodat de effecten van de maatregel direct voelbaar zijn. Dat is nodig omdat één van de doelstellingen van de burgerlijke epuratie erin bestaat deze collaborateurs te beletten deel te nemen aan de verkiezingen in februari 1946. Op dat moment is voor die maatregel een draagvlak.
Aerts, Koen, Dirk Luyten, Bart Willems, and Paul Drossens. Was Opa Een Nazi? Speuren Naar Het Oorlogsverleden. Tielt: Lannoo, 2017.
