Als hoofd van het gezantschap in Lissabon was graaf Baudouin de Lichtervelde de belangrijkste diplomatieke vertegenwoordiger van België in het neutrale Portugal. Althans tot hij eind 1942 uit zijn functies werd vervangen. Was dit een geval van een oudere diplomaat die niet opgewassen bleek tegen de uitdagingen van een diplomatie in oorlogstijd, of was hier meer aan de hand?
Baudouin de Lichtervelde (1877-1960) zag het levenslicht in Wenen, toen zijn vader Gontran daar als jonge diplomaat de Belgische belangen verdedigde. Nauwelijks eenentwintig jaar later trad hij in diens voetsporen. De invloed van zijn vader liet zich tijdens zijn vroege carrière sterk gevoelen, zowel op professioneel vlak als wat politieke overtuigingen betreft. Zo oefende Gontran de Lichtervelde herhaaldelijk druk uit op de ambtenaren in Brussel om voor zijn zoon de beste posten te bekomen, en zou Baudouin net als zijn vader via publicaties in Belgische media de expansiepolitiek van Leopold II in het publieke debat steunen, iets wat hoogst ongebruikelijk was voor diplomaten.
Niet lang na de Eerste Wereldoorlog kreeg de Lichtervelde dan zijn eerste post van gevolmachtigd minister te pakken als hoofd van het Belgische gezantschap in Lissabon. Hij was getrouwd met Lucia Ippoliti, een Italiaanse die hij had leren kennen toen hij België in Rome vertegenwoordigde. Zij zou een belangrijke impact hebben op zijn professionele leven. In Portugal, een ‘buurland’ van België als het op koloniale bezittingen aankwam, kon de Lichtervelde zich opnieuw met zijn favoriete beleidsdomein bezighouden. In 1930 werd hij vanuit Lissabon ook lid van het Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut, de voorloper van de Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen.
Op het ministerie in Brussel, zo valt te lezen in zijn personeelsdossier, stond hij ondertussen wel bekend als iemand die erg hechtte aan de ‘tradities van weleer’. In tegenstelling tot sommige van zijn collega’s bleef hij veel afstand houden van Belgische journalisten en klaagde hij over de toegenomen verplichtingen ten opzichte van de in Portugal aanwezige Belgische toeristen en uitwijkelingen.
Voor zijn tegenstanders in het diplomatieke korps was het tijdens de Tweede Wereldoorlog dan ook niet zo moeilijk om hem af te schilderen als een oude man voor wie de vanwege de oorlog toegenomen taaklast wat teveel geworden was. Zijn latere opvolger André Motte stelde de Lichtervelde voor als iemand die totaal niet wist hoe hij de vluchtelingenstroom uit België moest managen en er niet meer in slaagde orde op zaken te stellen in het gezantschap. De diplomaat zou bovendien helemaal overgeleverd zijn geweest aan de grillen van zijn vrouw, die nauwe contacten zou hebben onderhouden met Duitsgezinde Portugese notabelen en hen zelfs de inhoud van gevoelige Belgische diplomatieke documenten hebben doorgespeeld. De meeste historici volgen deze visie van Motte.
Zijn medestanders binnen de Belgische expatgemeenschap in Portugal spraken dat beeld echter tegen. Dat geldt in de eerste plaats voor Dr.René Reding, wiens organisatie Aide médicale à la Belgique een cruciale rol speelde in de bevoorrading van het bezette land. In het rapport over de activiteiten van de AMB dat hij in 1962 publiceerde, stelde Reding zelfs onomwonden dat de organisatie nooit van de grond was gekomen zonder de patronage en de medewerking van de Lichtervelde, die bovendien niet aarzelde om het krediet in te zetten dat hij genoot in de hogere kringen van de Portugese hoofdstad. De steun van de gravin de Lichtervelde was volgens Reding al even cruciaal. Zij zou via haar werk in verschillende liefdadigheidsorganisaties, iets waarmee de echtgenotes van diplomaten zich traditioneel bezighielden, heel goed gestaan hebben bij een flink aantal Portugese ministers. Die contacten zou ze onverwijld ten gunste van de bevoorrading hebben aangewend. In de uiteindelijke vervanging van graaf de Lichtervelde door Motte zag Reding de hand van graaf André de Kerchove de Denterghem. Deze diplomaat coördineerde vanuit Lissabon verschillende bevoorradingsinitiatieven en zou vooral de lakens hebben willen uitdelen in de ganse Belgische expatgemeenschap. De Lichtervelde zou hij minder hebben kunnen beïnvloeden dan zijn vertrouweling Motte.
De negatieve representatie van de Lichtervelde was wellicht ook deels een gevolg van de spanningen die de onenigheid tussen Leopold III en de regering had teweeggebracht. Na de Belgische capitulatie aan het begin van de Tweede Wereldoorlog raakte de gemeenschap van Belgen in Portugal, zoals die in de meeste andere neutrale landen, inderdaad verdeeld tussen mensen die de strijd aan de zijde van de geallieerden wilden verderzetten, en zij die oordeelden dat België niet langer meer in oorlog was met Duitsland. Meer genuanceerde posities, zoals die van de Lichtervelde die de koninklijke onmogelijkheid om te regeren erkende maar tegelijk niet wilde aanvaarden dat de Koning en/of zijn entourage verraad hadden gepleegd, werden daarbij door de tegengestelde kampen vaak van tafel geveegd.
Alleszins was de relatie tussen de Lichtervelde en zijn Belgische collega’s in Lissabon tegen de zomer van 1942 zozeer verzuurd dat de diplomaat zelf om zijn pensioen vraag. Dat werd hem pas eind 1942 toegestaan, enkele dagen voor zijn vijfenzestigste verjaardag. De Lichtervelde bleef wel in Lissabon resideren, en dat tot aan zijn dood in 1960. Hij vulde zijn dagen onder meer met het bestuderen van de beginperiode van het Belgische kolonialisme, die hij als fervent aanhanger van Leopold II grotendeels zelf had meegemaakt en waarin hij de motivatie voor zijn diplomatieke carrière had gevonden.
CegeSoma, AA2268/504, Interviews met André Motte door Henri Fassbender, 27 november 1972.
CegeSoma, AA2268/555, Interview met Dr. René Reding door Henri Fassbender, 12 oktober 1972.
Willequet, Jacques, « Lichtervelde (Baudouin-Camille-Marie-Charles-Joseph-Ghilain, comte de) », Biographie Belge d'Outre-Mer VI, 1968, col. 657-658.
Archief van de FOD Buitenlandse Zaken (Brussel), personeelsdossier Baudouin de Lichtervelde (1531).
