België in oorlog / Persoonlijkheden

Leemans Franz

Thema - Verzet

Auteur : Collet Baudouin (Instelling : KUIAD/RUSRA (Koninklijke Unie der Inlichtings- en Actiediensten/Royale Union des Services de Renseignement et d’Action))

Franz Leemans was een topambtenaar, een goede bekende van de familie van Zeeland en actief in de clandestiene inlichtingendienst Clarence. Na de oorlog werd hij diensthoofd voor de repatriëring en koos hij partij voor de ultraleopoldistische strekking. 

Soignies - Congo en terug

De levensloop van Leemans, de zoon van een uurwerkmaker, liep voor een stuk parallel met die van de familie van Zeeland, ook uit Soignies. Tijdens zijn jeugd raakte hij bevriend met Marcel van Zeeland en daarna met diens oudere broer Paul. Tijdens de Eerste Wereldoorlog behaalde hij zijn humaniora-diploma en studeerde daarna aan het Institut supérieur commercial et consulaire catholique van Mons (ISCC) en aan de koloniale hogeschool te Brussel. In oktober 1919 begon hij zijn carrière in de Belgische administratie in Congo in het gewest Sankuru. Hij promoveerde tot Gewestbeheerder maar keerde in 1925 voortijdig terug naar de metropool na een verwonding opgelopen tijdens opstootjes tussen zijn diensten  en de lokale bevolking. Hij werd kabinetsattaché bij de katholiek Henri Carton de Wiart die hem had opgemerkt; hij bleef zich verder bezighouden met Afrikaanse sociale problemen. Hij richtte de Regie voor  waterdistributie in Congo op waarvan hij bestuurder-directeur zou blijven tot aan zijn overlijden.  Overigens werd hij ook bestuurder van het directiecomité van de Dienst voor Koloniaal Vervoer (Office des Transports Coloniaux (OTRACO), van het zgn. Koningin Elisabethfonds voor medische hulp aan Inlanders  (Fonds Reine Elisabeth pour l’Assistance médicale aux Indigènes (FOREAMI) en van de Hoge raad voor koloniale hygiëne.

Franz Leemans had banden met de Katholieke partij maar profileerde zich als een man achter de schermen, een pragmaticus die niet stil bleef zitten en waarnaar geluisterd werd door politici uit binnen- en buitenland en door de hogere ambtenaren. Zijn kennis van Afrikaanse toestanden en zijn topfuncties zouden ertoe leiden dat hij als buitengewoon adviseur van de regering een internationale diplomatieke rol  ging spelen o.a. bij de repatriëring van vluchtelingen door de Verenigde Naties en vanaf het einde van de jaren ’40 bij de geheime onderhandelingen tussen België en de USA voor de verdediging van Congo en van Katanga in het bijzonder.

le-soir-4-6-1937-p-5-dAtail.png
Instelling : KBR
Oorspronkelijke legende : Le Soir, 4 juni 1937, p. 5

‘Monsieur Léopold’ in dienst van Clarence en MI6

leemans-1944.jpg
Instelling : CegeSoma
Collectie : Archief en documentair bestand Franz en Yvan Dewandelaer, AA 24030.
Oorspronkelijke legende : Franz Leemans, s.d. ca 1944

Bij het uitbreken van de oorlog in 1939 werd hij niet gemobiliseerd als gevolg van zijn oude verwonding tijdens zijn dienst in Congo. Toch wilde hij iets doen en de handschoen opnemen tegen de vijand. De ingenieur Alfred Lienart, zoals hij bestuurder van ettelijke Belgische koloniale ondernemingen, rekruteerde hem in februari 1943 voor de inlichtingendienst Clarence die voor het Britse MI6 werkte. Leemans werd verantwoordelijke voor een deel van het Brabantse platteland. Als leraar aan het ISCC (waar hij recent benoemd was), als bestuurder van ondernemingen met zetel in Brussel en met een adres in Ottignies kon hij gemakkelijk rondreizen zonder de aandacht van de bezetter te trekken. De razzia’s van de Duitse contra-spionage in oktober 1943 in de streek van Waterloo en de aanhouding van dokter Goethals noopten Leemans het hele netwerk landelijk Brabant van Clarence over te nemen en in Nijvel een nieuwe clandestiene centrale op te richten. Zijn netwerk verschafte opmerkelijk veel inlichtingen vooral over militaire objectieven, de vliegvelden Beauvechain en Nijvel en het spoor- en wegvervoer. Bij de bevrijding telde de dienst 68 door het Ministerie van Landsverdediging als inlichtingen- en actieagent (IAA-ARA) erkende leden. Franz Leemans kreeg de graad van luitenant IAA. Zijn schuilnaam monsieur Léopold liet al vermoeden dat hij volledig achter koning Leopold III stond en dat hij zich in de Koningskwestie aan de zijde van de leopoldisten zou scharen. 

De ‘dienst Leopold’ van de groep Clarence

Leemans die ook een functie had bij het Belgisch Koninklijk koloniaal instituut, bleef nauwe banden onderhouden met zijn vroegere clandestiene medewerkers ondanks hun demobilisatie in september 1944. Zijn bijdrage tot de terugkeer van de Koning zou concreet worden via het oprichten van een groep met een groot deel van die ex-agenten. De naam ervan leek enigszins dubbelzinnig: Service Léopold du Groupe Clarence. Leemans leidde het dagelijks bestuur en topfiguren als Alice Cheramy, Maurice Biquet of Joseph Meurice, allemaal ex-Clarence, gaven het beste van zichzelf om de publieke opinie in de zin van Leopold III te beïnvloeden, van het congres op de Heizel tot de volksraadpleging in maart 1950. Voor veel kenners van de politiek en de pers leek Paul van Zeeland overigens de patron van de groep. Weliswaar kwam zijn naam niet voor op het organogram maar hij was een overtuigd leopoldist die directe contacten had met Prégny, met de Koning en zijn secretaris Jacques Pirenne. De dubbelzinnigheid van de naam die Leemans voor zijn groep bedacht had, leidde via de pers tot een reactie. Hector Demarque, alias Clarence, de leider van de gelijknamige organisatie samen met Walthère Dewé, benadrukte dat zijn oude verzetsgroep partijloos was en kloeg het misbruik van het prestige van de na de oorlog ontbonden groep aan. Het onmiddellijke gevolg was dat de zgn. ‘dienst Leopold’ van de groep Clarence herdoopt werd in Mouvement Léopold (ML). Op het hoogtepunt van de Koningskwestie, in de dagen voorafgaand aan de troonafstand van Leopold III, kreeg Franz Leemans als topfiguur van de leopoldisten politiebescherming.  

 



Als expert in Afrikaanse zaken werd hij in 1944 benoemd tot hoogleraar aan de Katholieke universiteit Leuven. In de jaren ’20 door Henri Carton de Wiart ingewijd in de zakenwereld, als goede bekende van van Zeeland en met functies in verschillende koloniale ondernemingen, werd Leemans nu ook voorzitter van de goudmijnen van Kilo-Moto (1947).

section-nivelles-clarence.jpg
Instelling : CegeSoma
Collectie : Documenten Jean Pauwels betr achtiendaagse veldtocht en verzet te Nijvel , AA 821
Oorspronkelijke legende : De agenten van de sectie Nijvel van het netwerk Clarence met hun families, Nijvel, juli 1946
het-laatste-nieuws-21-12-1947-p-4.png
Instelling : KBR
Oorspronkelijke legende : Het Laatste Nieuws, 21 december 1947, p. 4

Diensthoofd voor repatriëring

Op diplomatiek vlak zou de terugkeer van Paul van Zeeland naar België in de herfst 1944 en de benoeming van Leemans tot Commissaris voor Repatriëring hem de kans geven zich ten overvloede te bewijzen op gebieden die nieuw voor hem waren. De oud-eerste minister benoemde hem tot Diensthoofd voor repatriëring in de intergeallieerde staf. In die hoedanigheid was hij een van de eersten om de verschrikkingen van het kamp Buchenwald te ontdekken. Hij kreeg de graad van luitenant-kolonel bij de Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force (SHAEF). In augustus 1949 werd hij ook raadgever van de regering Eyskens-I en adviseerde de nieuwe buitenlandminister van Zeeland inz. verschillende dossiers van de Belgische diplomatie, m.n. wat betrof de geplande overeenkomst voor de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). 

In de herfst van 1950 moest hij optornen tegen een negatieve perscampagne. Inzet was een belangenconflict tussen enerzijds zijn rol als topambtenaar en zijn privé-activiteiten in Congo anderzijds. Maar van Zeeland bleef hem door dik en dun  steunen.

Franz Leemans bleef voor de Belgische regering het probleem van de bevolkingsbewegingen in de wereld volgen. Hij aanvaardde o.a. het voorzitterschap van het Internationaal comité voor Migratie en van het voorlopig Intergouvernementeel comité voor migratieproblemen in Europa tijdens een conferentie in Brussel in de herfst 1951. Hij was houder van verschillende Belgische en internationale eervolle onderscheidingen  en overleed voortijdig in juni 1952. 

Bibliografie

Koninklijke academie voor Overzeese wetenschappen, Belgische overzeese biografie, Dl. VII, (1989) p.237-242, https://www.kaowarsom.be/docum....

Koninklijk Belgisch koloniaal Instituut, Bulletin XXIV (1953), p.82-87, https://www.kaowarsom.be/docum....

Archieven van de Université catholique de Louvain, Bestand: Papiers de Paul van Zeeland, Correspondance avec Franz Leemans, 1946-1955.

Idem, Persoonlijk dossier Franz Leemans, 1945-1952. 

Foreign Relations of the United States, 1951, Europe: Political and Economic Developments, Volume IV, Part 1. Memorandum by George L. Warren of the Refugees and Displaced Persons Staff of the Bureau of United Nations Affairs.

Foreign Relations of the United States, 1952-1954, Africa and South Asia, Volume XI, Part 1. Memorandum of Conversation, by the Assistant Secretary of State for European Affairs (Perkins),

Collet, B., Histoire d’un réseau de renseignement et d’action, le cas de Clarence en Brabant, à paraître.  

Meer weten

27948 Artikels Verzet Maerten Fabrice
268442 Artikels Zendingen (verzet) uit Londen Colignon Alain
Deze pagina citeren
Leemans Franz
Auteur : Collet Baudouin (Instelling : KUIAD/RUSRA (Koninklijke Unie der Inlichtings- en Actiediensten/Royale Union des Services de Renseignement et d’Action))
https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/persoonlijkheden/leemans-franz.html