Reeds in de zomer van 1940 weigeren mannen en vrouwen de bezetting te aanvaarden. Hieruit ontstaat een engagement dat zich vertaalt naar acties tegen de bezetter en het milieu dat hen steunt. Het gevolg is een groeiende repressie door de bezetter die parallel loopt met de verdere evolutie van het verzet.
Het verzet krijgt aanvankelijk vorm bij de Franstalige kleine burgerij en de burgerij uit de middenklasse, die aanleunen bij de milieus van oudstrijders waar een germanofoob patriottisme overheerst. Deze weerstand is al meteen duidelijk van bij de eerste maanden van de bezetting, door de hulp aan Britse soldaten die naar Groot-Brittannië willen terugkeren, de oprichting van beginnende cellen van inlichtingendiensten, het opstellen van verschillende clandestiene pamfletten en door de deelname aan vaderlandslievende manifestaties.
Een andere fundamentale waarde van het verzet is het antifascisme. Dat wordt voor de oorlog vooral gedragen door de Kommunistische Partij van België (KPB). Na de Duitse invasie in de Sovjet-Unie in juni 1941, engageren de communisten zich volop voor de bevrijding van het grondgebied. Omdat ze zich bewust zijn van hun marginale positie lanceert de KPB in de herfst van 1941 het Onafhankelijkheidsfront (OF), een structuur die bedoeld is als overkoepeling van alle verzetsinitiatieven op vaderlandslievende en niet-ideologische basis. Het OF slaagt erin om verschillende initiatieven aan te trekken die hun oorsprong vinden in het gematigde linkse kamp. De socialisten en de vaderlandslievende rechtse vleugel doen niet mee.
Deze laatsten hergroeperen zich met name in het Belgisch Legioen, een beweging gegroeid uit de militaire groepering die in de herfst van 1940 de Koning wou ondersteunen en die zich vanaf 1941 hervormt in een organisatie bedoeld om steun te bieden aan de Angelsaksische geallieerden ter voorbereiding van de bevrijding. Vanaf 1944 gaat ze verder onder de naam het Geheim Leger (GL).
Begin 1942 telt de georganiseerde weerstand nog maar enkele honderden cellen, vooral geconcentreerd in de grote steden en in de industriegebieden van Wallonië. Stilaan groeit ze en in de zomer van 1944 is ze verspreid over het hele grondgebied. Ze telt dan plusminus 150.000 leden, wat ongeveer 3% vertegenwoordigt van de bevolking tussen 16 en 65 jaar.
Deze ontwikkeling is deels het gevolg van de verontwaardiging over de deportatie van de Joden in de zomer 1942, en van het in voege treden in oktober van hetzelfde jaar van de verplichte tewerkstelling in Duitsland. Er komt een brede verzetsbeweging op gang, vooral aangestuurd door het OF. De integratie van de werkweigeraars in de clandestiene structuren en vooral de onderlinge betrokkenheid die nodig is om de tienduizenden onderduikers ter hulp te schieten, verbreedt de basis van het verzet, dat zich vanaf dan ook op platteland ontwikkelt.
De verhoogde afkeer van de Duitsers zorgt ook voor een steeds grotere deelname aan het actieve verzet. Er heerst ook rancune tegenover de collaborateurs die de bezetter steunen in haar steeds repressiever wordende regime. De evolutie van de internationale situatie vanaf eind 1942 - met name de Sovjetoverwinning in Stalingrad (begin 1943), de Italiaanse capitulatie (zomer 1943) en de ontscheping in Normandië (juni 1944) – doen het aantal leden stijgen.
Bij het einde van de bezetting is het verzet nog steeds samengesteld uit drie grote groepen: de Franstalige kleine burgerij en burgerij uit de middenklasse (ontsnappingsroutes, inlichtingendiensten, Belgisch Nationale Beweging BNB), het conglomeraat van organisaties rond het OF en tenslotte het zeer machtige GL.
Ook al kan het verzet de greep van de Duitsers op het land niet merkbaar verzwakken, toch betekent ze een ernstige hindernis voor deze laatste - vooral vanaf de herfst van 1943 wanneer ze de sabotage begint op te drijven. Bovendien maakt de hulp geboden aan de geallieerden tijdens het bevrijdingsoffensief het mogelijk om de bevrijding van het Belgisch grondgebied te versnellen.
Dankzij het engagement van het verzet worden er tienduizenden documenten verzameld en overgemaakt aan de Belgische en Britse diensten in Londen. Honderden piloten, verzetstrijders, belangrijke publieke figuren en toekomstige soldaten zijn daarenboven overgebracht naar Groot-Brittannië via ontsnappingsroutes.
Verschillende aanslagen maken een eind aan het optreden van de verklikkers. Net zoals de clandestiene pers, hebben ze zowel een moreel als een politiek doel: de bevolking ontraden om over te lopen of om de bezetter verder nog te steunen. Door haar nauwe contacten met de Belgische regering in Londen vergemakkelijkt het verzet daarenboven het heropstarten van het publieke leven na de bevrijding. Bovendien draagt ze bij tot het verhogen van het krediet dat België heeft bij de overwinnaars van het conflict.
Tenslotte is haar waarde ook humanitair. Dankzij verzetslieden ontsnappen heel wat soldaten en duizenden werkweigeraars aan moeilijke levensomstandigheden en aan een onzeker lot. Duizenden Joden kunnen onderduiken en ontsnappen daardoor aan een zekere dood.
Ondanks deze positieve balans, dikwijls het resultaat van zware opofferingen (tienduizenden weerstanders worden gearresteerd; er zijn ongeveer 15.000 doden), laat het verzet een bescheiden erfenis na. Haar reputatie is soms bezoedeld door een overdaad aan geweld (moeilijk te verantwoorden aanslagen, diefstal voor persoonlijk gewin) en door het kunstmatig doen aangroeien van het aantal leden bij de bevrijding. Daarenboven worden haar activiteiten in september 1944 zeer miskend door het grote publiek, wiens dankbaarheid vooral uitgaat naar de geallieerden.
Maar het verzet heeft het vooral moeilijk om na de bevrijding met één stem te spreken. De verschillende belangengroepen die er deel van uitmaken, hernemen hun onafhankelijke positie eens de gemeenschappelijke vijand verslagen is. Het verzet bevindt zich van dan af in de schaduw van de katholieke, socialistische en liberale partijen, die opnieuw de pilaren van de Belgische samenleving vormen. Ze verliest elke politieke connectie na de ineenstorting van de Communistische Partij in de context van de Koude Oorlog en ze valt verder uiteen tijdens de Koningskwestie.
Vanaf 1960 tenslotte kan haar belangrijkste referentiepunt, namelijk het patriottisme, moeilijk gehandhaafd blijven in een land waar het unitaire model in vraag gesteld wordt. Het verzetsimago valt samen met een voltooid verleden tijd. Ondanks een reële activiteit van het verzet in Vlaanderen, is de herinnering hieraan beperkt en haar imago uitgesproken negatief, terwijl men in Wallonië vooral de nadruk legt op het antifascistische beeld. De erfenis van het verzet blijft nochtans belangrijk bij de strijd tegen extreemrechts en de verdediging van de democratie. Maar tegelijk verschuift het zwaartepunt van de erfenis van de Tweede Wereldoorlog meer en meer naar de vervolging van de Joden.
Maerten, Fabrice, "Het verzet. Antifascisme en patriottisme", in Mark Van den Wijngaert (dir.), België tijdens de Tweede Wereldoorlog, 2de uitgave, Antwerpen : Manteau, 2015, p. 207-264.
Maerten Fabrice, "La résistance en Belgique durant la Seconde Guerre mondiale", http://www.democratieoubarbari...
Verhoeyen, Étienne, « Het verzet », in : België bezet. 1940-1944. Een synthese, Brussel : BRTN, Instructieve Omroep , 1993, p. 251-389.
