Woensdagavond 8 november 1944. Enkele geweerschoten galmen door de Rue du Marais à Chardons in Ghlin, vlakbij Bergen. Het slachtoffer? Onderzoeksrechter Armand Dupont-Lacroix. De reden? De man wordt ervan verdacht banden te hebben met de rexisten tijdens de oorlog. Deze casus doet enkele vragen rijzen: Waarom is de verhouding tussen verzet en justitie bij bevrijdingsmoorden zo moeilijk? Welke stelling neemt de overheid in? Hoe reageren de politiediensten en de magistraten? Wat betekent deze moordzaak voor de naoorlogse periode?
Woensdagavond 8 november 1944. Enkele geweerschoten galmen door de Rue du Marais à Chardons in Ghlin, vlakbij Bergen.
Het slachtoffer? Onderzoeksrechter Armand Dupont-Lacroix.
De reden? De man wordt ervan verdacht banden te hebben met de rexisten tijdens de oorlog.
De daders? Het is al snel duidelijk dat de daders uit het verzetsmilieu komen. Dupont-Lacroix staat bekend om zijn vermeende rexistische sympathieën. De daaropvolgende klopjacht laat de spanningen tussen het verzet, de justitie en de publieke opinie hoog oplopen. Maar het onderzoek valt al snel stil. Het duurt nog tot 1952 voor men de werkelijke daders kan aanwijzen. En zelfs dan verloopt het proces stroef door het profiel van de daders.
Deze casus doet enkele vragen rijzen: Waarom is de verhouding tussen verzet en justitie bij bevrijdingsmoorden zo moeilijk? Welke stelling neemt de overheid in? Hoe reageren de politiediensten en de magistraten? Wat betekent deze moordzaak voor de naoorlogse periode?
Met de reputatie van een ambitieus en veelzijdig man is Armand Dupont-Lacroix een opmerkelijk figuur in de Bergense samenleving. Hij heeft heel wat aanzien en macht door zijn rijkelijk gevuld palmares van benoemingen: advocaat, plaatsvervangend vrederechter, substituut van de procureur des Konings en onderzoeksrechter. Kortom, een positie die hem niet enkel vrienden maar ongetwijfeld ook vijanden oplevert. In verzetskringen gaat bovendien het gerucht de ronde dat hij een rexist is. Dupont-Lacroix zou hen en vooral hun verzetsdaden tijdens de oorlog viseren. Volgens hen zijn vele huiszoekingen wegens sabotageacties aan de spoorwegen het werk zijn van Dupont-Lacroix.
Zijn houding tijdens de bezetting doet vermoeden dat Dupont-Lacroix geen voorstander van het verzet is, maar dat maakt hem nog geen collaborerend rexist. Toch wordt hij op 8 november 1944 koelbloedig vermoord. Hij laat zeven kinderen en een vrouw achter. De Duitse bezetter was dan misschien wel verdreven, maar in Ghlin zou de komende maanden en jaren nog een heel andere oorlog gevoerd worden. Eén tussen verzet, justitie en publieke opinie.
Op 2 september 1944 bevrijden de geallieerden Bergen van het Duitse juk. Twee maanden en zes dagen later vindt Mathilde Lacroix het levenloze en bebloede lichaam van haar man op de stoep van hun huis. Het drama symboliseert de chaos, verwarring en ontreddering van de maanden na de bevrijding.
Enerzijds leeft de bevolking in de roes van het bevrijdingsfeest. Anderzijds neemt de straatrepressie tegen vermeende collaborateurs, weliswaar niet overal even intens, geleidelijk aan de bovenhand. De spanningen lopen zo sterk op dat men op sommige plaatsen na enkele weken op de rand van een ware burgeroorlog staat. Morele waarden raken afgestompt en normen vervagen, wat misdaad ook bij het verzet in de hand werkt.
Veel verzetsleden voelen bovendien ongenoegen, wraakgevoelens en frustraties: door de snelle bevrijding blijft hun deelname aan militaire operaties noodgedwongen beperkt. Daarom krijgen ze vaak geen erkenning voor hun ‘heldendaden’ tijdens de oorlog. En ook op economische vlak gaat het hen allesbehalve voor de wind: velen zijn werkloos en moeten dagelijks ontberingen ondergaan. De ontgoocheling leidt de eerste maanden na de bevrijding tot een sfeer van immense wraakzucht.
Velen vergrijpen zich aan buitensporig geweld. Ze gaan niet alleen over tot diefstal en plundering, maar houden ook echte of vermeende collaborateurs aan, vaak op basis van vage en anonieme verdachtmakingen. In september 1944 arresteren gewapende partizanen Dupont-Lacroix. Door een tekort aan harde bewijzen laten ze hem uiteindelijk weer vrij. Maar daar stopt het niet. Regelmatig ontnemen verzetslui verdachte collaborateurs het recht op een juridisch proces door hen te vermoorden. Dat is ook het lot van Dupont-Lacroix.
Eerste minister Pierlot en zijn gevolg krijgen op 14 september 1944 de organisatie van het land opnieuw in handen. Na hun terugkeer uit Londen staat de handhaving van de openbare orde bovenaan de politieke agenda: leger en politie opnieuw instellen én afrekenen met het geweld gepleegd door het verzet. Dit laatste blijkt echter allesbehalve eenvoudig.
Het moordonderzoek op Dupont-Lacroix wijst al snel in de richting van de gewapende partizanen. Deze linkse weerstanders spelen een bijzondere rol in naoorlogs België: samen met het Onafhankelijkheidsfront (OF) zijn ze na de bevrijding enorm populair. De regering heeft de grootste moeite hen te handhaven. Veel leden van het verzet willen immers een graantje meepikken bij de invulling van het machtsvacuüm. Ze weigeren zich zomaar aan de kant te laten zetten.
De regering faalt bovendien in de ontwapening van het verzet. In plaats van snel en krachtdadig, is die vluchtig en oppervlakkig. Bovendien roept de ontwapening veel wrevel op bij de verzetsmensen. Zij zien hierin een poging van de regering om het verzet te demoniseren en te marginaliseren.
Niet alleen de regering maar ook justitie krijgt vanaf september 1944 de loodzware taak om opnieuw orde op zaken te stellen. Met de moord op Dupont-Lacroix wordt de magistratuur echter ook in haar eigen rangen geraakt. Dupont was een spilfiguur binnen het Bergense gerecht en door zijn dood bereikt de druk op justitie ongekende hoogtes. De procureur des Konings meent dat de zaak te delicaat is om meteen uit te spitten. Volgens hem zou het de rust in de regio niet ten goede komen.
Desondanks heropent het parket het onderzoek, weliswaar laat en pas na het aanvoeren van nieuwe elementen. Acht jaar na de dood van de onderzoeksrechter identificeert het gerecht de twee moordenaars: verzetslieden Ballez en Doverchain. Erkend als leden van het gewapende verzet, dienen ze berecht te worden door de krijgsraad. Deze wending in het onderzoek brengt een nieuwe reeks vragen en problemen met zich mee.
Hoe moet het gerecht de strafmaat bepalen? Kan men de verdachten zwaar straffen of vormt hun profiel van verzetsman een verzachtende factor? Moeten ze überhaupt wel gestraft worden? Hoe bereikt men de juiste balans, rekening houdend met de algemene rechtsbeginselen?
In 1952 en 1953 is de zaak Dupont-Lacroix herhaaldelijk voorpaginanieuws in verschillende Waalse kranten. De zaak lééft onder het volk. De kranten berichten bovendien over grote manifestaties in de streek van Mons. Regelmatig stuurt de procureur des Konings krantenknipsels door naar de krijgsraad in Brussel om hen op de hoogte te stellen van de lokale publieke opinie die schreeuwt om de invrijheidsstelling van de mannen. Hoewel het moeilijk te bepalen is welke rol de publieke opinie speelt in de berechting van Ballez en Doverchain, is de invloed ervan evenwel niet te onderschatten.
Op 10 december 1953 valt het vonnis: Ballez en Doverchain zijn schuldig bevonden aan moord. Maar omwille van hun profiel als verzetsmannen, zou de strafmaat niet zwaarder kunnen zijn van vijf jaar opsluiting. De krijgsraad beslist daarom om de zaak te laten vallen. Ballez en Doverchain gaan vrijuit.
De burgerlijke partij dient meteen beroep in. In maart 1954 valt een nieuw verdict: beide verzetsmannen worden ditmaal tot vijf jaar opsluiting veroordeeld. Ballez en Doverchain gaan in cassatieberoep, maar het Hof van Cassatie bevestigt het arrest. De mannen gaan voor vijf jaar de cel in, een bijzonder lage straf voor moord.
De moeilijke periode na de bevrijding laat het verzet duidelijk niet onaangetast. De buitensporige gewelddadigheden, zoals de moord op Dupont-Lacroix, plaatsen het verzet in een slecht daglicht: goed en kwaad, verzet en criminaliteit, weldaad en misdaad raken met elkaar verweven.
Ook justitie heeft alle moeite om in de naoorlogse periode het hoofd boven water te houden. De casus van de onderzoeksrechter uit Bergen toont hoe het gerecht intern verscheurd wordt. In combinatie met de afwezigheid van een centraal gezag én een sterke publieke opinie belandt het in een ware crisis.
Deze externe en interne invloed beletten immers een continuïteit in het justitieel beleid. Aanvankelijk mijdt men een gerechtelijk onderzoek in het belang van de openbare veiligheid én om de gemoederen te bedaren. Na acht jaar komt het onderzoek toch in een stroomversnelling na de identificatie van de daders, waardoor justitie zich moet aanpassen. Maar door onzekerheid, improvisatie en verwarring in de hoogste justitiële kringen kiest men uiteindelijk voor de middenweg: een veroordeling, maar wel met een bijzonder lichte strafmaat. De keuze illustreert hoe justitie tijdens de eerste chaotische maanden, zelfs jaren, na de oorlog er niet altijd in slaagt een coherent beleid de voeren.
Dewever, Pieter. De Geheimen van Het Verzet: De Vele Geheimen En Mythes van Het Verzet Gedurende de Tweede Wereldoorlog. Tienen: Aqua Fortis, 2002.
Gotovitch, José, and Chantal Kesteloot. Het Gewicht van Het Oorlogsverleden. Gent: Academia press, 2003.
Huyse, Luc, and Steven Dhondt. Onverwerkt Verleden : Collaboratie En Repressie in België 1942-1952. Leuven: Kritak, 1991.
Linten, Hans. “Partizanen in de Zuid-Limburgse Fruitstreek.” MA Thesis, Universiteit Gent, 2013.
Maerten, Fabrice. Du Murmure Au Grondement : La Résistance Politique et Idéologique Dans La Province de Hainaut Pendant La Seconde Guerre Mondiale (Mai 1940 - Septembre 1944). Mons: Hannonia, 1999.
Raes, Hannes. “Tussen Feit En Fictie. De Katholieke Beeldvorming over Het Verzet, 1944-1950. De Katholieken En Het Verzet: Een Snel Verzuurde Relatie?” MA Thesis, Universiteit Gent, 2009.
Seberechts, Frank. Ieder Zijn Zwarte. Verzet, Collaboratie En Repressie. Leuven: Davidsfonds, 1994.
Thiry, Amandine. “‘Le Tribut Des Temps Troubles’ : La Justice Face Aux Homicides Attribués à La ‘Résistance’ Dans l’arrondissement Judiciaire de Mons (Avril 1943-Novembre 1944).” MA Thesis, Université catholique de Louvain, 2013.
Thiry, Amandine. “Le Tribut Des Temps Troubles”. La Justice Face Aux Homicides Attribués à La “Résistance” Dans l’arrondissement Judiciaire de Mons (Avril 1943-Novembre 1944). Louvain-la-Neuve: Presses universitaires de Louvain, 2015.
Van den Wijngaert, Mark, Bruno De Wever, Dirk Luyten, Fabrice Maerten, Patrick Nefors, Luc Vandeweyer, and Marnix Beyen. België Tijdens de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen: Manteau, 2015.
