Dienst Voorwaardelijke en Voorlopige Invrijheidstelling

Na de bevrijding worden duizenden personen gearresteerd en veroordeeld tot een vrijheidsstraf. Door toepassing van de wet-Lejeune komt een veroordeelde in principe na een derde van zijn termijn in aanmerking voor een voorwaardelijke invrijheidstelling. Daarnaast kunnen humanitaire overwegingen zoals ziekte, begrafenis, huwelijk en algemene familiale noden ook de voorlopige invrijheidstelling motiveren. De Dienst Voorwaardelijke en Voorlopige Invrijheidstelling onder het ministerie van Justitie ondersteunt de administratieve afhandeling van beide vormen van vervroegde invrijheidstelling. Door het groeiend aantal dossiers richt ze in mei 1946 een afzonderlijke afdeling voor collaboratie op. 

Zowel de minister van Justitie als de bestuurscommissie van de gevangenis en de gevangenisdirecteur kan het onderzoek tot voorwaardelijke invrijheidstelling openen. Hoewel het vaak gebeurt, is het niet verplicht in te gaan op de vraag van de veroordeelde zelf of van zijn advocaat. 

De aanvraag tot voorwaardelijke invrijheidstelling bevat onder andere:

• Een voorstel tot voorwaardelijke invrijheidstelling
• Een reclasseringsplan van de bestuurscommissie van de gevangenis
• Rapporten van de sociale dienst van het Bestuur der Strafinrichtingen
• Een advies van de minister van Financiën in het geval van schadevergoedingen aan de Staat

Wanneer de minister van Justitie instemt met de voorwaardelijke vrijlating, dan bevat het dossier:

• Een kopie van het Ministerieel Besluit
• Een bewijs van vrijlating 
• Een becijfering van de datum van het definitief ontslag
• Brieven en rapporten van de gemeentelijke politiecommissariaten waarin verslag wordt gedaan over het gedrag van de begunstigde
• Een proces-verbaal waarmee de betrokkene zich er uitdrukkelijk toe verbindt de opgelegde voorwaarden na te leven
• Eventuele schendingen van de voorwaarden worden genoteerd in processen-verbaal en politierapporten (op basis van die feiten spreekt de minister van Justitie zich uit over een eventuele wederopsluiting)

Na 1952 worden de verzoeken tot voorwaardelijke invrijheidstelling van collaborateurs veroordeeld tot een gevangenisstraf van tien jaar of hoger ook meer en meer voorgelegd aan de Consultatieve Raad/Comité der Gevangenissen, een adviesorgaan met vertegenwoordigers van vaderlandslievende verenigingen. De gedetailleerde rapporten aan dit comité zijn opgenomen in de dossiers.

Het Algemeen Rijksarchief in Brussel bewaart de dossiers inzake voorwaardelijke en voorlopige invrijheidstelling. Deze bronnen zijn afkomstig van twee aparte locaties, de gevangenis van Sint-Gillis en de gebouwen van het Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen te Brussel. Als gevolg van die fysieke opdeling zijn de dossiers nog als twee gescheiden reeksen geregistreerd. Beide bestanddelen vullen elkaar niettemin perfect aan, als twee stukken van dezelfde puzzel.

De dossiers zijn geklasseerd volgens oplopende nummering. De raadpleging verloopt voorlopig via de indirecte weg van de genadedossiers. Dat dossier sluit doorgaans af met een document dat het nummer vermeldt van het gelijknamige dossier inzake voorwaardelijke of voorlopige invrijheidstelling. Deze opzoeking leidt in de meeste gevallen tot een resultaat, maar dient wel vooraf te gebeuren door een archivaris. De dossiers kunnen vervolgens op afspraak worden geraadpleegd in de leeszaal, na ondertekening van een onderzoeksverklaring die de onderzoeker ertoe verbindt de privacywetgeving na te leven.