Antwerpen

De machtsgreep van collaborateurs verloopt in Antwerpen trager dan in vele andere steden en gemeenten van het land. Pas in de tweede helft van de bezetting zou die, en dan nog voorzichtig, op gang komen. De accommodatiepolitiek, het samenwerken van belangrijke fracties van de vooroorlogse elites onder leiding van de katholieke oorlogsburgemeester Leo Delwaide met de bezetter, blijft er lange tijd de hoofdtoon aangeven. Het Duitse militaire bestuur wenste dat namelijk zo in die strategisch en economisch belangrijke havenstad. Anders dan elders in Vlaanderen wordt een snelle machtsovername door het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) blijkbaar niet opportuun geacht, misschien omdat het Antwerpse VNV voor de oorlog bepaald niet sterk stond.

Pas met de vorming van Groot-Antwerpen in 1942 komen Nieuwe Ordegezinde krachten in het schepencollege, en ze weten pas in 1944 de bovenhand te halen. Die trage machtsgreep betekent geenszins dat de Nieuwe Orde een geringe aantrekkingskracht zou uitoefenen. Wel zijn allerhande nationaalsocialistische, pan-Germaanse en racistische organisaties actief in Antwerpen. Zij richten hun peilen met name op de Joodse aanwezigheid in de stad. Dat leidt onder meer tot een pogrom op 14 april 1941 waarbij leden van het antisemitische Volksverwering, de Algemeene SS-Vlaanderen en de Dietsche Militie-Zwarte Brigade synagogen en de woning van een rabbijn in brand steken.

De Jodenvervolging op last van de bezetter kent een buitengewoon hoge tol in Antwerpen: ongeveer 65 procent van de Joodse bevolking van de stad wordt – in samenwerking met de Antwerpse stedelijke politie – naar de vernietigingskampen afgevoerd, terwijl dat in de andere grote Belgische steden minder dan 40 procent was. 10.000 Joodse Antwerpenaars verdwijnen voor altijd uit het straatbeeld.

Om dit hoge cijfer te verklaren, wijzen historici naar verschillende factoren. Werd er in het verleden wel eens gewezen op het feit dat de Antwerpse Joden geconcentreerd woonden in bepaalde wijken, vandaag hechten historici meer belang aan de politieke omgevingsfactoren in de stad. Het antisemitisme zou bij katholieke en Vlaams-nationale elites in Antwerpen een bijzondere aantrekkingskracht hebben gehad. De eenmaking van politiediensten en administratie binnen Groot-Antwerpen zou de deporatie hebben vergemakkelijkt. Historici wijzen vooral naar de verregaande accommodatiepolitiek van de Antwerpse burgemeester en procureur des Konings.