Vlaams Nationaal Verbond (VNV)

Vlaams-nationalistische partij gesticht in 1933. Het is de belangrijkste collaborerende organisatie in Vlaanderen en wordt na de Tweede Wereldoorlog als incivieke organisatie verboden.

Het VNV ontstond in 1933 toen diverse anti-Belgische Vlaams-nationalistische partijen zich verenigden. Het programma van de nieuwe partij haalde inspiratie uit andere uiterst-rechtse nationalistische en fascistische bewegingen in Europa. Het VNV wilde Vlaanderen aanhechten bij Nederland vanuit de opvatting dat de Nederlandstaligen één ‘Diets’ volk waren. Het beschouwde zich als een revolutionaire voorhoede en achtte zich in principe niet gebonden door de wetten van de Belgische staat, die als een met alle middelen te vernietigen onnatuurlijke en volksvijandige constructie werd afgeschilderd. In de praktijk opereerde het VNV binnen de Belgische wettelijkheid en probeerde het macht te verwerven via verkiezingen. De partij bekoorde, met ca. 30.000 leden, bij de laatste vooroorlogse verkiezing in 1939 15% van het Vlaamse electoraat. In 1938 had de partij op het lokale niveau kartellijsten ingediend en/of coalities gesloten met afdelingen van de gefederaliseerde Katholieke Vlaamse Volkspartij en soms ook met Rex-Vlaanderen op basis van een Vlaamsgezind en rechts programma. De socialisten, liberalen en de christelijke arbeidersbeweging bestreden het VNV als een fascistische en Duitsgezinde partij. Niet ten onrechte.

De VNV-krant Volk en Staat werd gefinancierd en ten dele gecontroleerd door zetbazen van het Duitse nazi-regime. VNV-leider Staf De Clercq onderhield contacten met de Abwehr, met het oog op de nakende oorlog. Hij richtte een Militaire Organisatie op van VNV’ers in het gemobiliseerde Belgische leger die bereid waren elke bevel van De Clercq op te volgen tot desertie en sabotage toe. Hoewel het VNV een in principe collegiale hoogste leiding had waarin een vijftal mensen zetelden, voer De Clercq op dit gebied een eigengereide koers en steunde hij vooral op zijn propagandeleider Reimond Tollenare die een overtuigde Duitsgezinde nationaal-socialist was. De Clercq pakte tot ontsteltenis van sommige van zijn medeleiders met de MO uit toen hij al op 4 juni 1940 de Duitse bezetter een samenwerking aanbood. Hij meende met diens steun het programma van het VNV te kunnen realiseren; aan de ene kant het verwerven van de totale politieke macht in Vlaanderen, aan de andere kant de vestiging van Dietsland en de vernietiging van de Belgische staat.

Voor wat dit laatste betreft, kreeg hij al spoedig nul op het rekwest aangezien Hitler voorlopig geen beslissing wenste te nemen over de politieke toekomst van België, reden ook waarom hij een Militair Bestuur (MB) in België handhaafde zonder een politiek mandaat. Een nieuwe sterke staat aan de westgrens van Duitsland was ook het verst van zijn gedachten die eerder in de richting gingen van een annexatie van Vlaanderen en Nederland bij Duitsland. Het MB torpedeerde in augustus 1940 een poging van het VNV om een brede Volksbeweging op te richten omdat het Dietsland niet wilde afzweren.

Eens de VNV-leiding accepteerde dat Hitler de grenzen zou bepalen, kon de partij de bevoorrechte partner worden van het bezettingsbestuur. Dat infiltreerde massaal VNV’ers in het bestuur van het land maar liet het Belgische staatsbestuur formeel voortbestaan omdat het geen politiek mandaat had, de exploitatie van de Belgische economie voor de Duitse oorlogsvoering prioritair was en de rust en de orde er door verstoord zou worden. De bezetter had immers niet te klagen over de bereidheid van Belgische machtscentra zoals het Belgische staatshoofd, de captains of industry, Justitie en de Katholieke Kerk om een modus vivendi na te streven. Om die reden kreeg het VNV ondanks zijn totalitaire ambities ook nauwelijks vat op deze machtscentra waardoor de greep naar de macht beperkt bleef tot lokale en provinciale besturen nadat de top-VNV’er Gerard Romsée de post van secretaris-generaal van binnenlandse zaken onder druk van de bezetter had bekomen en zo controle uitoefende op de benoemingen en in nieuw opgerichte bestuurlijke organisatie in de sfeer van een corporatistische staatsinrichting die onder impuls van secretaris-generaal van economische zaken Victor Leemans die ook een leidinggevende VNV’er was.

Vooral Hendrik Elias, die in de op 22 oktober 1942 overleden Staf De Clercq opvolgde als VNV-leider, werd geconfronteerd met de toegenomen spanningen in het VNV. Dietse dissidente groepen aan de rand van het VNV, maar ook in de partij en vooral in de Nationaal Socialistische Jeugd in Vlaanderen, de jeugdbeweging van het VNV protesteerden tegen de stijgende invloed van de DeVlag en het feit dat het VNV zich steeds meer conformeerde met een toekomst in een Groot-Germaanse statenbond terwijl Dietsland in de koelkast bleef. Vooraanstaande stemmen zoals Frans Daels, de voorzitter van het IJzertbedevaartcomité die in oktober 1940 in de leiding van het VNV was gekomen maart einde 1942 ontslag nam en de Gentse dominicaan Jules Callewaert uitten hun ongenoegen en dat bleef niet onbekend. Elias reageerde met een strategie van de spanning door eerste zijn VNV-kaderleden en vervolgens zijn leden te verbieden lid te zijn van de DeVlag. In augustus 1943 zette hij de werving voor de Waffen-SS stop. Hij hoopte zo gehoord te worden door Hitler, maar geraakte niet verder dan Himmler die hij in februari 1941 ontmoette en van wie hij te horen kreeg dat die ten hoogste de Nederlandse taal wilde erkennen.

Toen Hitler op 12 juli 1944 besliste Vlaanderen als Reichsgau aan te hechten bij Duitsland, werd het VNV politiek buiten spel gezet. Duizenden VNV’ers waren op dat moment geëngageerd in Duitse militaire en paramilitaire organisaties of in het bestuur van het land. De VNV-leiding zag geen uitweg voor hen. Mede daardoor bleef de partij tot het bittere eind collaboreren.

Na de oorlog werd het VNV door de Belgische overheid als een incivieke organisatie buiten de wet gesteld. VNV’ers in leidende posities en in Duitse krijgsdienst kregen zware straffen. Theo Brouns, als gouwleider van Limburg lid van de hoogste VNV-leiding, werd geëxecuteerd wegens zijn aandeel in de terreuracties die VNV’ers hadden uitgevoerd in Limburg tegen het verzet. Vele gewone leden verloren hun burgerrechten. Na enkele jaren werd een genadebeleid gevoerd waardoor de meeste gestrafte VNV’ers weer op vrije voeten kwamen en opnieuw hun politieke rechten verwierven. Sommigen werden politiek actief in de naoorlogse Vlaams-nationalistische partijen maar de meeste leidinggevende VNV’ers bleven op het achterplan. Elias, die ter dood werd veroordeeld maar gratie kreeg en tot 1959 in de cel zat, oefende een belangrijke invloed uit op Frans Van der Elst die voorzitter werd van de Volksunie, de naoorlogse Vlaams-nationalistische partij waarin vele VNV’ers terechtkwamen.