Vanaf september 1940 richt de Sipo-SD in het Fort van Breendonk een Auffanglager in waar tijdens de bezetting ongeveer 3.600 personen opgesloten worden. Op 4 september 1944 treffen de Britten een reeds ontruimd Fort aan. Het kamp is op dat moment leeg omdat op 30 augustus 1944 een laatste konvooi van de nog aanwezige gevangenen naar Duitsland is afgevoerd en ook de bewakers het hazenpad hebben gekozen. De Britten sluiten er aanvankelijk Duitse krijgsgevangenen op, maar al snel sluiten (vermeende) verzetslui personen die verdacht worden van collaboratie in het Fort op. Er vinden in die periode ook misbruiken plaats. Deze episode staat in collaboratiemiddens geboekstaafd als ‘Breendonk II’.
In een kort filmfragment dat Maurice De Wilde uitzendt in zijn televisiereeks De Repressie, is te zien hoe in Breendonk gevangenen worden blootgesteld aan de hoon en haat van het aanwezige publiek. In het fragment is Jeanne Hoekmans te zien, beter gekend als ‘tante Jeanne’. Zij verpersoonlijkt van de excessen zoals die zich in ‘Breendonk II’ hebben voorgedaan. Vooral vrouwen zijn het mikpunt: hoofdhaar wordt afknipt, een hakenkruis op ontblote borsten en op voorhoofden geschilderd, gedwongen liggen in een doodskist, … Het pesten, vernederen, slagen, folteren en verkrachten van verdachten kan plaatsvinden omwille van het machtsvacuüm dat is ontstaan bij het plotse vertrek van de Duitse troepen. Direct na de Bevrijding is de overheid nog niet bij machte om zelf de orde te handhaven. Dat is een maand later wel het geval en in oktober 1944 wordt het kamp ontruimd. In november 1944 wordt Hoekmans gearresteerd en veroordeelt het Belgische gerecht haar tot drieënhalf jaar gevangenisstraf omwille van afpersingspraktijken tijdens en na de bezetting.
Vanaf september 1944 worden bij de bevrijding tienduizenden personen die verdacht worden van samenwerking met de Duitse bezetter in gevangenissen en interneringscentra opgesloten. De opsluiting geschiedt op basis van de besluitwet van 12 oktober 1918. In principe zijn enkel de procureur des Konings, de krijgsauditeurs, de administrateur van de Staatsveiligheid en de burgemeesters bevoegd om verdachten via deze administratieve maatregel op te sluiten. In de praktijk worden niet zelden op initiatief van het (vermeende) verzet, de politie en/of de rijkswacht verdachten achter tralies gezet zonder dat daarvoor een officieel bevel bestaat. Zo worden ook verdachten ten onrechte opgesloten. Het opsluiten van verdachten op basis van deze interneringsmaatregel komt tot een einde met de omzendbrief van 8 april 1946 van de minister van Justitie.
Het is pas vanaf december 1944 tot eind 1946 dat het beheer van het interneringscentrum Breendonk in handen is van het Ministerie van Justitie. Personen die voor verklikking aan de vijand (art. 121bis van het Wetboek van Strafrecht) een criminele straf oplopen - dit wil zeggen vanaf vijf jaar gevangenisstraf tot de doodstraf - komen in principe vanaf 28 december 1945 in Breendonk terecht. Het interneringscentrum wordt krachtens de omzendbrief van de directeur-generaal van het Bestuur der Strafinrichtingen van 27 november 1946, met ingang van 31 december van dat jaar opgeheven. De Nederlandstalige veroordeelden die volgens de classificatievoorschriften van 28 december 1945 voor Breendonk bestemd waren, worden vanaf 1947 overgebracht naar de gevangenis van Turnhout (voor de tot levenslang veroordeelden). De andere veroordeelden werden naar het interneringscentrum van Hemiksem gestuurd. Franstaligen worden volgens dezelfde logica verwezen, hetzij naar de gevangenis in Nijvel, hetzij naar het interneringcentrum in Nimy. Op 19 augustus 1947 wordt het Fort van Breendonk tot Nationaal Gedenkteken uitgeroepen. Reeds in de periode dat het interneringscentrum operationeel was, functioneerde Breendonk reeds als herinneringsplaats. Veel verzoekschriften van (weerstands)groeperingen om het kamp te bezoeken zijn in het archief van het interneringscentrum van Breendonk bewaard gebleven.
Het aantal gevangenen dat in het interneringscentrum van Breendonk wordt opgesloten wisselt omdat ook de oorlogsomstandigheden een effect hebben op de populatie. In december 1944, dus tijdens de slag om de Ardennen, worden 661 personen vanuit Luik naar Breendonk overgebracht. Bij het einde van de oorlog, begin mei 1945, zitten er 333 personen opgesloten, maar met de terugkeer van collaborateurs na de wapenstilstand is het aantal op 30 juni 1945 weer tot 625 gestegen. Vlak voor het interneringscentrum haar deuren sluit in december 1947, zitten nog 37 personen in Breendonk vast.
Aerts, Koen, Luyten, Dirk, Willems, Bart e.a. (reds.), Was opa een nazi ? Speuren naar het oorlogsverleden, Tielt, Lannoo, 2017.
Grevers Helen, Van landverraders tot goede vaderlanders. De opsluiting van collaborateurs in Nederland en België 1944-1950, Amsterdam, 2013.
Nefors, Patrick, Breendonk 1940-1945: De Geschiedenis. Antwerpen: Standaard uitgeverij, 2005.
Van den Wijngaert, Mark, Dimitri Roden, Jorissen Tine, Auffanglager Breendonk 1940-1944. De Gevangenen van Breendonk. Gedenkboek. Les Prisonniers de Breendonk. Livre-Mémorial. Willebroek: Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk, 2012.
Velle Karel & Willems Bart, Inventaris van het archief van het interneringscentrum te Breendonk 1944-1948 (Rijksarchief Antwerpen, Inventarissen 108), Brussel, 2020, 22 p.
