De laatste vooroorlogse gemeenteraadsverkiezingen vinden plaats op 16 oktober 1938. Ze worden gekenmerkt door een grote versnippering en de deelname van extreemrechtse partijen. Hoewel globaal de traditionele partijen hun positie behouden, hebben verschillen in de kiesresultaten tussen Vlaanderen en Franstalig België een impact op het bezettingsverloop en de naoorlogse zuivering.
De gemeenteraadsverkiezing van 1938 wordt gekenmerkt door een grote versnippering. Er zijn in 1938 per gemeente gemiddeld vijf kieslijsten, een aantal dat pas in 1970 terug zal worden geëvenaard. Dat is in 1938 wellicht het gevolg van de crisisjaren. Voor 1938 hadden de drie traditionele partijen steeds rond de 90% van de stemmen gehaald in gemeenteraadsverkiezingen. Dat valt in 1938 terug tot 69% door de opkomst van verschillende extreme partijen. Als we de zogenaamde Vlaamse concentratielijsten in Vlaanderen bij de katholieke lijsten tellen, komen we echter op 92% wat het verlies van de traditionele partijen in 1938 sterk nuanceert.
Na een mislukking op nationaal niveau vindt de Vlaamse concentratiegedachte (de frontvorming tussen Vlaams-nationalisten en de Katholieke partij) toch nog concrete uitvoering op het provinciale en lokale niveau. In 1936 komen in drie provinciebesturen bestuursakkoorden tot stand tussen het VNV en de Katholieke partij (in Antwerpen al sinds 1932, in 1936 daarbij ook nog in Oost- en West-Vlaanderen).
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 16 oktober 1938 worden lokale kieslijsten ingediend waarop katholieken en Vlaams-nationalisten samen opkomen. Het fenomeen is moeilijk exact te becijferen: de politieke kleur van lokale kandidaten is vaak dubbelzinnig. Het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) komt lokaal ook niet altijd op onder haar eigen naam. Het initiatief wordt aan de lokale verantwoordelijken gelaten en de regionaal-lokale verschillen zijn dus groot. Volgens Bruno De Wever komen in een kleine honderd gemeenten in Vlaanderen lijsten op onder de benaming ‘concentratie’. De meerderheid daarvan (74) zijn lijsten van het VNV met de KVV. Bij minstens 23 andere lijsten is ook Rex betrokken (meest in het oog springend zijn de KVV/VNV/Rex lijsten in Mechelen en in Berchem). Ondanks deze diversiteit, valt op te merken dat de gemeenten rond de stad Antwerpen een ‘concentratiegordel’ vormen (hoewel de concentratievorming in de stad zelf mislukt). In de Brusselse regio wordt enkel in Vilvoorde een concentratieakkoord bereikt tussen VNV en KVV. In totaal, ook buiten de concentratielijsten, komen in ongeveer 1 op 4 gemeenten Vlaams-nationale kandidaten op.
De concentratielijsten behalen 23% van de stemmen, de katholieke partijen die afzonderlijk opkomen 26% (daarnaast zijn er dus ook nog een handvol procenten voor afzonderlijke Vlaams-nationale lijsten, Rexisten of andere extreemrechtse lijsten). Voor het VNV zijn die resultaten slechts een matig succes. Er is wel een gevoelige vooruitgang van 337 gemeenteraadsleden in 1932 naar 619 in 1938, maar die vooruitgang vertaalt zich niet in reële macht. De winst wordt vooral geboekt waar het VNV in 1932 nog zwak of afwezig was geweest; in de grotere steden stagneert het resultaat of gaat men zelfs achteruit. De concentratiestrategie heeft vooral voordelen voor de Katholieke partij omdat zij collegemeerderheden kan behouden. In een aantal grote Vlaamse steden, behaalt de concentratielijst geen absolute meerderheid en komt vaak een vrijzinnige coalitiemeerderheid tot stand. Dit was zo in Antwerpen, Boom en Mechelen (provincie Antwerpen), Leuven en Tienen (Brabant), de regio rond Gent in Oost-Vlaanderen, Oostende in West-Vlaanderen en enkele Vlaamse taalgrensgemeenten zoals Ronse en Menen. Vaak profiteren liberalen hiervan om de burgemeesterspost behalen. Vlaanderen telde erg weinig socialistische burgemeesters na 1938. Bekendste uitzondering was Antwerpen, waar Camille Huysmans na 1938 het burgemeesterschap behield. Vlaams-nationale burgemeesters zijn er nauwelijks (een handvol in totaal, in West-Vlaanderen bijvoorbeeld twee: in Zuienkerke en Handzame).
In Vlaanderen behaalt de Katholieke partij 26% van de stemmen en de concentratielijsten 23%. De socialisten halen 29% en de liberalen 12%. Zeker in Vlaanderen is de KP verwaarloosbaar: ze komt er slechts in 23 gemeenten op.
In Wallonië behalen de socialisten ca. 35% (vooral sterk in de Henegouwse en Luikse industriebekkens), de katholieken ca. 25%, de liberalen ca. 13% en de Rexisten ca. 5 %.
De Brusselse gemeenten zijn een verhaal apart: de katholieken behalen in 1938 119 raadsleden en de liberalen 126. Die laatste partij blijft globaal de grootste en behoudt in ruim 50% van de burgemeestersambten. De socialisten hebben zes op 19 burgemeesters. In Brussel behaalt de KP slechts tien zetels voor alle 19 Brusselse gemeenten samen. Rex doet het iets beter met in totaal 28 zetels (in de stad Brussel zelf haalt Rex vier gemeenteraadsleden op 41).
In Franstalig België speelt de concentratiebeweging nauwelijks of geen rol. Het zijn de enige gemeenteraadsverkiezingen waar Rex ooit aan deelneemt en de partij is in crisis. Veel mandatarissen hebben ontslag genomen sinds 1936 en de partij worstelt intussen met een fascistoïde, pro-Duits imago dat ze niet kan afschudden. Rex gaat soms allianties aan met lokale middenstandspartijen, maar dat levert de partij zelf weinig succes op. In bepaalde regio’s komt Rex haast niet op, zoals in het arrondissement Mons waar er slechts zes Rex-lijsten op 77 gemeenten ingediend worden.
In de steden verliest Rex in 1938 naar schatting tussen de 30%-50% van haar stemmen in vergelijking met de parlementsverkiezingen van 1936. In totaal haalt Rex in 1938 nog 7% van de stemmen. In het kieskanton Brussel valt Rex terug van 18,7% naar 10,9%, in de stad Luik van 28% naar 15%, in het kieskanton Bastogne van 34% naar 16,6%, in Neufchâteau zelfs van 40,8% naar 9,9%, en in Virton van 16,5% naar 6%. Dit wordt dan nog verhoogd door uitschieters zoals de stad Luik waar Rex met 15% zes gemeenteraadsleden behaalt. In Charleroi en Tournai behaalde Rex telkens één zetel op respectievelijk 19 en 23 gemeenteraadszetels. In het kanton Aarlen behaalt de partij slechts 4,2%. Rex dringt in het algemeen helemaal niet door tot de geïndustrialiseerde arbeidersklasse. De partij treedt na 1938 slechts zeer zelden toe tot een lokale coalitiemeerderheid met de katholieken. De stad Ath is de belangrijkste Waalse stad waar Rex na 1938 in een coalitiemeerderheid kan treden (met de katholieken en liberalen).
.png)
De laatste vooroorlogse gemeenteraadsverkiezingen van 1938 bevestigt de verschillen in maatschappelijke positie van Rex en het VNV op de vooravond van de bezetting. De verkiezingen van 1938 bevestigen Rex als gemarginaliseerde partij in crisis. Een significant verschil tussen Vlaanderen en Franstalig België is dat het VNV over een relatief grote hoeveelheid wettelijk verkozen lokale en provinciale politieke mandatarissen beschikt. Dat zal de machtsgreep van het VNV als gevolg van de collaboratiepolitiek na 1940 sterk beïnvloeden en deels mee verklaren waarom die machtsgreep in Vlaanderen sneller van start gaat en veel groter is. Het zal ook grote gevolgen hebben voor de administratieve zuivering van lokaal politiek personeel na de bevrijding: omdat Rex nauwelijks beschikt over lokaal politiek personeel met een wettig Belgisch mandaat, valt zij grotendeels buiten de naoorlogse zuivering (we spreken hier dus niet over de gerechtelijke bestraffing).
Les élections communales et leur impact sur la politique belge : 1890-1970. / De gemeenteraadsverkiezingen en hun impact op de Belgische politiek : 1890-1970. 16de internationaal colloquium/16e colloque international : actes: Spa, 2-4 sept. 1992 : handelingen, Bruxelles : Crédit communal, 1994.
Chantal Kesteloot, Ann Mares & Claudine Marissal, Gemeenteraadsverkiezingen 1890-1970 : databestand, Brussel/Bruxelles, 1996.
Bruno De Wever & Petra Gunst, ‘Van Kamerleden en Burgemeesters’, in De democratie heruitgevonden. Oud en nieuw in politiek België: 1944-1950, Leuven, 1995, p.69-89.
Bruno De Wever, ‘De Vlaams-nationalisten in gemeentebesturen tijdens het interbellum’ in: De gemeenteraadsverkiezingen en hun impact op de Belgische politiek 1890-1970. Brussel, Gemeentekrediet, 1994, pp. 195-230.
.jpg)
