Stads- en gemeentebesturen spelen tijdens de bezetting een essentiële rol maar tegelijk ontstaan grote spanningen door de uitschakeling van de lokale democratie en de infiltratie van collaborateurs.
Meteen vanaf het begin van de bezetting is er grote kritiek en druk op de Belgische stads- en gemeentebesturen. Zij krijgen met name de schuld van de haperende voedselvoorziening. Dit leidt in de eerste helft van 1941 tot een reeks hervormingen. De belangrijkste is de centralisering van de bestuursmacht bij de burgemeester en schepenen. Ook worden zeven stedelijke agglomeraties gefuseerd tot telkens één stad. Voor Rex en het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) zijn de lokale besturen het belangrijkste concrete instrument voor de Nazificatie van de maatschappij. De politieke machtsgreep van collaborerende partijen is vooral sterk en zichtbaar bij het burgemeesterscorps, met name in Vlaanderen.
Stads- en gemeente besturen vormen tijdens de bezetting de lokale schakel in de organisatie van de voedselvoorziening (inclusief alle controles), de tewerkstelling, de sociale hulp, de openbare orde en de controle op het dagelijkse leven. Enerzijds kunnen lokale besturen hun bevoegdheden en hun invloed uitbreiden. Anderzijds staan lokale besturen onder directe curatele van de bezetter. Zij moeten onvermijdelijk een deel van het Duitse centrale beleid uitvoeren. De bezetting heeft ook een dramatische impact op de gemeentefinanciën. Uiteindelijk zijn de individuele keuzes van burgemeesters, de gemeentepolitie en gemeentepersoneel essentieel. Lokale besturen kunnen bemiddelen met de bezetter en zo positieve resultaten voor de bevolking binnenhalen. In de tweede helft van de bezetting, zijn lokale besturen ook in staat om bepaalde repressieve maatregelen stiekem te saboteren.
Omdat het centrale (politieke) gezag wegvalt, moet het lokale bestuursniveau ten dele de rol van de staat overnemen. Dit levert veel moeilijkheden op. Lokale besturen worden aan hun lot overgelaten en moeten zelf uitmaken hoe ze reageren op sommige delicate bevelen van de Duitse bezetter. Lokale besturen blijken in 1943 en 1944 echter goed in staat om lokale belangen te verdedigen en een hernieuwde lokale democratische civil society te ondersteunen. In deze weerbaarheid van lokale besturen toont zich een essentieel aspect van de institutionele kracht van de Belgische liberale staat.
Wouters, Nico. De Führerstaat: Overheid En Collaboratie in België (1940-1944). Tielt: Lannoo, 2006.
Wouters, Nico. Oorlogsburgemeesters 40/44: Lokaal Bestuur En Collaboratie in België. Tielt: Lannoo, 2004.
Wouters, Nico. “Steden En Gemeenten.” In Knack Historia: België 40-45, edited by Bruno De Wever, Helen Grevers, Rudi Van Doorslaer, and Jan Julia Zurné, 78–85. Roeselaere, 2015.
.jpg)
