Voor de oorlog is de Vlaamse beweging uitgegroeid tot een politieke kracht binnen en buiten het parlement waardoor ze taalwetten kan afdwingen. De bezetting maakt een eind aan de wettelijke vernederlandsing doordat het Parlement wordt afgeschaft. Vlaamsgezinde organisaties en activiteiten die niet in de gunst van de bezetter staan worden verboden. Maar het Vlaams-nationalisme voert vele Vlaamsgezinden in de collaboratie.
Als gevolg van de door Hitler bevolen Flamenpolitik werkt het Duitse bezettingsbestuur aanvankelijk bij voorkeur samen met leden van het Vlaams Nationaal Verbond (VNV). Onder druk van de bezetter worden VNV’ers benoemd op bestuursposten op alle niveaus. Daardoor kent de partij een toevloed van duizenden nieuwe leden uit Vlaamsgezinde organisaties. De IJzerbedevaarten, die tijdens de bezetting in besloten kring worden gehouden, leunen aan bij het VNV, net als het Vlaams Nationaal Zangverbond dat Vlaams Nationale Zangfeesten organiseert tijdens de bezetting. Het Verbond van Vlaamse Oudstrijders (VOS), engageert zich in de militaire collaboratie in nauwe samenwerking met het VNV.
In 1940 wordt een Vlaamse Cultuurraad opgericht met Nieuwe Orde-gezinde figuren. De Raad kan evenwel geen stempel drukken op het beleid omdat hij slechts raadgevend bevoegdheid heeft. Het VNV bouwt Provinciale Cultuurdiensten uit. Vanaf juni 1942 zijn deze overkoepeld door een Interprovinciale Cultuurdienst, die de ambitie heeft uit te groeien tot een schaduwministerie van cultuur. Ook de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap (DeVlag) ontplooit met Duitse steun culturele initiatieven die Vlaanderen promoten als een deel van het Duits-Germaanse rijk.
De impact van al deze initiatieven is beperkt omdat de bezetter ze geen monopolie wil geven en de Belgische wettelijke structuren voorlopig wil behouden. Zo kan Marcel Nyns, secretaris-generaal van Openbaar Onderwijs, het proces van regionalisering dat voor de oorlog was begonnen tijdens de bezetting bevriezen.
Het bezettingsbestuur dringt aan op een strikte naleving van de taalwetten. De bekende Vlaamsgezinde taalwetactivist Florimond Grammens, wordt in december 1941 voorzitter van de Vaste Commissie voor Taaltoezicht. Door zijn beleid stijgt in Brussel het aantal leerlingen in Nederlandstalige klassen gevoelig. De Franstalige pers protesteert en de bezetter, voor wie het bewaren van rust en orde prioritair is, verleent niet langer steun aan vernederlandsing.
De bevoordeling van de Vlaams-nationalisten had zijn limiet bereikt. De politieke opmars van Léon Degrelle is er debet aan. Daarnaast weegt voor de bezetter de stabiliteit van het Belgische bestel zwaarder dan taalkwesties in het licht van de economische prioriteiten.
Het VNV moet Rex aanvaarden als evenwaardige Franstalige collaboratiebeweging, zeker nadat de Walen door Hitler erkend worden als Germanen. De Vlaams-nationalisten worden bovendien steeds feller bestreden door de DeVlag die de Vlamingen als Duitsers beschouwt. Dit leidt tot openlijke protesten en interne oppositie in het VNV.
Door de vervlechting van een belangrijk deel van de Vlaamse beweging met de collaboratie, kan de indruk ontstaan dat er tijdens de repressie een bewuste politiek wordt gevoerd om Vlaamsgezinden tout court politiek te neutraliseren. Het beeld van een ‘anti-Vlaamse repressie’ is het product van een naoorlogse beeldvorming en politieke instrumentalisering waarbij Vlaamse collaborateurs zichzelf voorstelden als slachtoffers van een Vlaamshatende Belgische Staat.
De Wever, Bruno. Greep Naar de Macht: Vlaams-Nationalisme En Nieuwe Orde: Het VNV, 1933-1945. Tielt - Gent: Lannoo - Perspectief, 1994.
Wils, Lode. Honderd jaar Vlaamse beweging. 3: Geschiedenis van het Davidsfonds in en rond Wereldoorlog II. Leuven: Davidsfonds, 1989.
De Schryver, Reginald, Bruno De Wever, and Gaston Durnez, eds. Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, 1998.
