Geen bevrijding voor slachtoffers van de Jodenvervolging

Op 8 mei 1945, 80 jaar geleden, gaven de nazi’s zich over aan de geallieerden. Victory in Europe Day, of VE Day, Dag van de Overwinning in Europa, markeert voor Europa de bevrijding, het einde van de strijd, het achter zich laten van de verwoestende oorlogsjaren. Dat gold echter niet voor de slachtoffers van de Jodenvervolging.

België was grotendeels bevrijd tussen begin en eind september 1944, met wat uitlopers tot begin november en de Duitse herbezetting van een deel van de Ardennen in december 1944 - januari 1945. Op 3 en 4 september 1944 werden de geallieerde legers euforisch onthaald in respectievelijk Brussel en Antwerpen, de steden waar het overgrote deel van België’s Joodse bevolking gewoond had aan de vooravond van de oorlog. De “bevrijding” – een woord dat zo wezenlijk positief klinkt – werd door sommige Joden stevig meegevierd, terwijl anderen niet in staat waren vreugde te voelen zolang ze geen nieuws hadden van hun geliefden die weggevoerd waren.

De overlevende Joden zagen zich ook geconfronteerd met talloze praktische problemen. Vaak hadden ze geen officiële woning meer om naar terug te keren. Hun inboedel was in het kader van de Möbelaktion in beslag genomen en naar Duitsland afgevoerd, volwassenen hadden geen baan meer, kinderen hadden een schoolachterstand. Daarbovenop kwam het feit dat Joden met de Duitse nationaliteit of een nationaliteit van een met nazi-Duitsland geallieerd land, slachtoffer werden van de maatregelen die de staat voorzag ten opzichte van burgers met vijandige nationaliteit: ze werden geïnterneerd en hun goederen werden onder sekwester geplaatst. De meeste Joden hadden geen “thuis” om naar terug te keren en hadden een tijdelijk onderkomen, voedsel, kledij en andere hulp nodig. De gedecimeerde Joodse gemeenschap droeg al deze uitdagingen in stilte, zonder aandacht van de niet-Joodse omringende samenleving.

Terwijl de bevrijding van het kamp van Breendonk op nationale en internationale aandacht kon rekenen, ging de bevrijding van de Dossinkazerne, het verzamelkamp voor Joden, Sinti en Roma in Mechelen, volledig voorbij aan de brede samenleving. Zonder heroïsch binnenkomen van geallieerde militairen waren de om en bij 550 Joden die zich bij de bevrijding van Mechelen nog in de Dossinkazerne bevonden, eenvoudigweg achtergelaten door de nazi’s en hun collaborateurs. Het waren de gevangenen zelf die de deuren openden en het kamp verlieten, en vervolgens niet wisten waar naartoe. Joodse onderlinge hulp, gesteund door de overzeese Joodse liefdadigheid, zorgde evenwel voor opvang, voor registratie, voor praktische hulp op alle mogelijke vlakken en voor de reorganisatie van Joods leven. De eerste synagogediensten, meestal in aanwezigheid van geallieerde Joodse militairen, markeerden de “bevrijding” voor de Joodse slachtoffers: het openlijk kunnen organiseren van Joods leven vormde een belangrijke mijlpaal die de overgang van bezetting naar vrijheid markeerde. Joods verenigings- en gemeenschapsleven, onderwijs en sociale hulp, inclusief het zorgen voor de vele voormalige ondergedoken Joodse kinderen, kwam op gang. Zelfs in Antwerpen, dat van oktober 1944 tot maart 1945 onder V-bommen gebukt ging, slaagden de overlevenden erin heel wat structuren herop te starten.

In de pers wordt het lot van de Joden van België herleid tot een kort berichtje op de binnenpagina’s...

Maar op nieuws over de gedeporteerde familieleden en dierbaren was het wachten. Lang wachten. Van de kampen in het Oosten, was enkel Majdanek vroeger bevrijd dan België, namelijk op 22-23 juli 1944. Het eerste kamp dat daarna bevrijd werd, opnieuw door Sovjettroepen, was Auschwitz-Birkenau, op 27 januari 1945. Dit was de bestemming geweest van de overgrote meerderheid van de deportatietreinen uit Dossin. Een groot deel van de gevangenen was intussen echter op andere plaatsen terechtgekomen, onder meer tijdens de Dodenmarsen. En die kampen werden nog later bevrijd, sommigen pas vlak voor de Duitse overgave. Amerikaanse troepen bevrijdden Buchenwald en Dora-Mittelbau op 11 april 1945, Flossenbürg op 23 april, Dachau op 29 april en Mauthausen op 5 mei. De Britten bevrijdden de kampen in het noorden van Duitsland, waaronder Bergen-Belsen op 15 april en Neuengamme op 4 mei 1945. Vlak voor de Duitse overgave in mei 1945 bevrijdden Sovjettroepen de kampen Stutthof, Sachsenhausen en Ravensbrück.

De eerste Joodse overlevenden werden naar België gerepatrieerd eind maart, begin april 1945, dus zeven maanden na de bevrijding, ten vroegste. De terugkeer van de weinige overlevenden, hun fysieke toestand en de verhalen die ze met zich meebrachten zorgden voor een enorme schok: de hoop op de terugkeer van alle gedeporteerden was volledig weg. En over de maanden die volgden, met de druppelsgewijze terugkeer van een 1000-tal overlevenden, ging de situatie van kwaad naar erger, in plaats van te verbeteren. De gerepatrieerden waren ziek, alleen en zonder thuis of middelen. Weken en maanden na 8 mei kwamen vaak nog in kampuniform gekleedde uitgemergelde overlevenden aan. Sommigen konden amper stappen en moesten zich met krukken behelpen. Ze brachten nieuws over de velen die vermoord waren en moesten vaststellen dat hun eigen thuis intussen bewoond was door anderen, en dat er geen nieuws was over hun eigen familie en geliefden. De vreugde om de bevrijding of het einde van de oorlog ging aan hen voorbij. Sommigen stierven kort na hun repatriëring alsnog.

Stilaan veranderde de terminologie in de gemeenschap over de afwezigen van “nog niet teruggekeerd” in “niet teruggekeerd”. Al was het voor velen onmogelijk om dit te geloven of aanvaarden. Zonder sterfdatum, zonder begrafenis of begraafplaats, zonder enig verder nieuws hadden familieleden en dierbaren geen “closure”. Velen zijn hun hele verdere leven blijven wachten op en blijven zoeken naar hun verdwenen familieleden. Voor velen is een échte bevrijding nooit gekomen. Integendeel, het verdriet en de trauma’s werden doorgegeven aan de volgende generatie.