Begin november 1943 beseft de regering in Londen dat de bevrijding van België nakend is en poogt ze zo goed mogelijk te anticiperen op de loop der gebeurtenissen. Ze probeert dan om van Leopold III, die zich nog altijd in een troebel, verontrustend stilzwijgen hult in zijn kasteel van Laken, een document los te krijgen waarin hij – niettegenstaande de onvoorwaardelijke capitulatie van het Belgisch leger in mei ’40 en het statuut van krijgsgevangene waarin hij zich om verschillende redenen wentelt – plechtig verklaart dat het Koninkrijk, door het optreden van de regering Pierlot, ondanks alles solidair is gebleven met de Angelsaksische geallieerden in hun strijd tegen de Asmogendheden en zo bijgedragen heeft aan de gemeenschappelijke overwinning. Bovendien vraagt de regering aan het staatshoofd om niet alleen de diplomatieke akkoorden goed te keuren die de basis vormen van de nieuwe wereldorde na de geallieerde overwinning, maar ook de juridische stappen die de wettelijke overheid in het bevrijde België zal ondernemen tegen de “slechte Belgen” die met de vijand hebben gecollaboreerd. Deze dringende, belangrijke vragen bereiken de koning rond de jaarovergang ’43-’44 door toedoen van de schoonbroer van Hubert Pierlot (advocaat François De Kinder) … en kardinaal Van Roey. Leopold III zit verveeld met die druk vanwege ministers waar hij (op zijn zachts gezegd) niet erg hoog mee oploopt, maar hij voelt zich toch verplicht om er op zijn manier op te antwoorden, om zijn stempel te drukken en zijn “revier” veilig te stellen bij het aanbreken van de komende nieuwe tijden. Hij doet dit in twee bewegingen, in zijn geheel eigen stijl.
Op 16 januari, zonder rechtstreekse contacten met Pierlot en via de kardinaal, laat de koning aan de “mannen van Londen” weten dat hij zich nog altijd gebonden voelt door zijn statuut van krijgsgevangene, maar hij ontkent bij hoog en bij laag alle geruchten die hem ervan verdenken een koninklijke dictatuur te willen vestigen of de grondwet in autoritaire zin te willen wijzigen. Maar dat antwoord lijkt hem ongetwijfeld onvoldoende. Hij voelt zich genoopt een veel uitvoeriger tekst voor de regering uit te werken, voor het geval hij zich bij de bevrijding nog steeds in Duitse gevangenschap zou bevinden. Generaal Van Overstraeten die na definitieve verwijdering van Hendrik De Man weer sterk in de gunst was komen te staan, heeft hier onmiskenbaar een groot aandeel in gehad, waarbij hij de vorst duidelijk tot onverzettelijkheid heeft aangezet. Het document is gedateerd op 25 januari 1944, ook al wordt het later nog bijgewerkt; het krijgt zijn definitieve vorm in maart 1944. De tekst is verhelderend. Hij leidt tot bezorgdheid zowel bij graaf Capelle, de secretaris van de koning en ‘de getrouwe onder de getrouwen’, als bij kardinaal Van Roey.
De tekst omvat enerzijds heel interessante beschouwingen over de noodzakelijke verzoening van Vlamingen en Walen in een bevrijd België (met vooraf een drastische tegemoetkoming aan de taal – en cultuureisen van de Vlamingen) en over de hervorming van de staat en de sociale of economische wetgeving. Maar dan volgen er enkele fameuze psychologische blunders, rekening houdend met het tijdstip waarop de tekst publiek moest worden gemaakt. Geen woord van lof aan het verzet. Geen woord van dank aan de Anglo-amerikaanse geallieerden. Erger nog: Leopold III “eist” van hen het herstel van België in zijn volledige nationale onafhankelijkheid, wat erop neerkomt het koninkrijk te herstellen in zijn vooroorlogse statuut … en komaf te maken met de internationale akkoorden die de regering Pierlot intussen heeft afgesloten. Klap op de vuurpijl: paragraaf 7 van wat de geschiedenis ingaat als “het testament van de koning” of “het testament van Leopold III”, eist “de noodzakelijke rechtzetting” van de verwijten die bij de capitulatie rond 28 mei 1940 geuit werden “over het optreden van ons leger en zijn opperbevelhebber”. Want volgens de auteur “verzetten het prestige van de Kroon en de eer van het land er zich tegen dat de auteurs van die verklaringen ook maar enige gezag in bevrijd België zouden uitoefenen” … tenzij “ze hun vergissing” erkennen en zich verontschuldigen … De reactie van de “Londenaars” laat zich raden als ze in juli 1944 met stukken en brokken het bestaan van deze tekst vernemen, dank zij verschillende welgeplaatste contacten in België: ze besluiten unaniem om er geen rekening mee te houden en “af te wachten wat komen gaat”.
Ondanks de weerstand tegenover de tekst besluit Leopold III het “testament van de koning” niet meer aan te passen. Er worden drie kopieën vervaardigd en onder verzegelde omslag bezorgd aan graaf Cornet de Ways-Ruart, Grootmaarschalk van het Hof, aan baron Frédéricq, kabinetschef van de koning en aan graaf Capelle. Leopold III wordt naar Duitsland gebracht, maar hij slaagt erin om eind augustus ’44 aan de Grootmaarschalk van het Hof te laten weten dat zijn instructies nog altijd … ongewijzigd … gelden.
Op 8 september keert de regering terug naar het bevrijde Brussel. ’s Avonds laat van de dag nadien krijgt Hubert Pierlot van procureur-generaal Léon Cornil en Joseph Jamar, Eerste Voorzitter van het Hof van Cassatie, een exemplaar van dat document. Hij is erdoor ontsteld en verwittigt onmiddellijk Paul-Henri Spaak. Samen beslissen de twee mannen in de nacht van 9 op 10 september om de tekst niet publiek te maken, maar om paragraaf 7 (“de noodzakelijke rechtzetting”) aan hun collega-ministers voor te leggen, wat hen door de twee eminente juristen was toegestaan. Ook hier is de reactie unaniem: geen sprake van openlijk ongelijk te erkennen en excuses aan te bieden en dus ook geen sprake van het publiceren van het document. Maar er circuleren nog twee andere exemplaren, wat de eerste minister niet weet. Op 26 september 1944 geven Cornil en Jamar een kopie aan prins Karel, pas aangesteld als regent van België, en intussen heeft de Grootmaarschalk van het Hof het derde exemplaar aan maarschalk Montgomery bezorgd … die het zo vlug mogelijk aan Winston Churchill overmaakt. Iedereen kijkt ervan op … en ze besluiten allemaal om niets aan de bevolking of het parlement te laten weten: de oorlog woedt nog en nationale eendracht is geboden.
Pas op 24 juli 1945 laat Paul-Henri Spaak tijdens een toespraak in de Kamer gedeeltelijk iets los. En dan gaat het alleen nog over de beruchte paragraaf 7 die alleen de waardigheid van “de regering van Londen” in het gedrang brengt … De volledige tekst wordt pas in 1949 publiek gemaakt als de “koningskwestie” aan het rollen gaat. Dan wordt het een polemisch thema als zoveel andere … De tijd heeft zijn werk gedaan. Het “politiek testament” blijft de weerspiegeling van de ideeën en de psychologie van een monarch “ die niets heeft vergeten, maar ook niets heeft geleerd”.
Jan VELAERS – Herman Van Goethem…Léopold III. De Koning, het Land, de Oorlog, Tielt, Lannoo, 2001.
Jean STENGERS, Léopold III et le gouvernement. Les deux politiques belges de 1940, Paris-Gembloux, Duculot, 1980.
Hervé HASQUIN, Léopold III de Belgique. Le roi de l’aveuglement (1934-1945), Mons, 2023.
