verordnungsblatt-titre.png
Instelling : CegeSoma/Rijksarchief
Oorspronkelijke legende : Verordnungsblatt, 7 maart 1942
België in oorlog / Artikels

6 maart 1942. De verplichte tewerkstelling, eerste fase

Thema

Auteur : Kesteloot Chantal (Instelling : CegeSoma)

Bij Duitse verordening van 6 maart 1942 werd de verplichte tewerkstelling voor bezet België ingevoerd. Alle Belgen konden onder de maatregel vallen, of ze nu in privé-ondernemingen of in de administratie werkten. De verwoording van de verordening bleef vaag : zowel mannen als vrouwen konden opgeroepen worden. Kon de militaire context de noodzaak voor arbeidskrachten verklaren, dan ging het er ook om de Belgische economie zo goed mogelijk te integreren in de nazi-oorlogseconomie . De bezetter was hier sedert de zomer van 1940 al mee bezig. Hij zou steeds meer gaan aandringen en proactief optreden. 

 

Van vrijwillige naar verplichte tewerkstelling

Aanvankelijk rekende de bezetter op de vrijwillige tewerkstelling in Duitsland . Gezien de grote werkloosheid hoopte hij via handige propaganda massa’s arbeiders naar Duitsland te lokken. In totaal zouden tussen juni 1940 en september 1942 een 200.000 Belgen vertrekken, eigenlijk een veel kleiner aantal dan de bezetter gehoopt had. Vanaf 1941 en het tweede front in het oosten tekenden de Duitsers een politiek uit die hun oorlogsindustrie moest optimaliseren en het Belgische arbeidsreservoir zo productief mogelijk zou inzetten. Het college van secretarissen-generaal poogde evenwel de inmenging van de bezetter op gebied van de tewerkstelling zo goed als het ging tegen te werken.

Op 7 maart 1942 verscheen in het Verordnungsblatt een verordening van de dag ervoor “met betrekking tot het veiligstellen van de vraag naar arbeidskrachten voor  werken met een bijzonder belang”. De tekst was ondertekend door de militaire bevelhebber voor België en Noordfrankrijk en telde zeven paragrafen m.b.t. de “verplichte tewerkstelling”, de verandering van beroep en de sancties en  rol van de  Feld- en Oberfeldkommandanturen. Het was de bedoeling het gebrek aan arbeidskrachten in sommige sectoren op te vangen met werklozen. De bezetter verschool zich ook achter een argument van “rationeel gebruik” van de arbeidskrachten. Maar uiteindelijk ging het er natuurlijk om meer arbeiders te laten werken in industriële sectoren die de nazi-belangen dienden.

verordnungsblatt-2.png
Instelling : CegeSoma/Rijkarchief
Oorspronkelijke legende : Verordnungsblatt, 7 maart 1942

De secretarissen-generaal protesteren

extrait-protestation-verwilghen.jpg
Instelling : Delandsheere P, Ooms, A., La Belgique sous les nazis, tome 2
Oorspronkelijke legende : Uitreeksel uit de protestbrief van Charles Verwilghen, 13 maart 1942

Onmiddellijk tekende secretaris-generaal van Arbeid en Sociale voorzorg Charles Verwilghen  protest aan tegen deze maatregel. Het college van secretarissen-generaal volgde op 13 maart 1942 en richtte een protestschrijven aan de bezetter. Ze herinnerden eraan dat de verordening een overtreding vormde van art. 43 van de Conventie van Den Haag, dat ze de in de zomer van 1940 toegekende autonomie aan de secretarissen-generaal met de voeten trad en dat ze  de door de Grondwet gegarandeerde persoonlijke vrijheid niet eerbiedigde. Maar vooral betekende de maatregel dat de tewerkstellingspolitiek nu via de Feld- en Oberfeldkommandanturen in concreto een Duitse bevoegdheid werd.

Aanvankelijk hield de bezetter zich op de vlakte en liet verstaan dat de verordening met “matiging” zou toegepast worden, dat ze vooral  “asocialen” en andere beroepswerkelozen viseerde en overigens enkel voor handarbeiders  gold. Het bleek praat voor de vaak  want de Duitsers beweerden ook dat de maatregel totaal niets te maken had met een verplichte tewerkstelling in Duitsland, dat er geen sprake van was arbeiders in Frankrijk te laten werken  en dat ze ook niet zouden ingezet worden voor productie van militaire aard.  Allemaal beloften die niet gehouden zouden worden…

Verwilghen hield de eer aan zichzelf en nam op 20 maart 1942 ontslag; hij weigerde het  Nationaal arbeidsbureau - via de Arbeidsambten - de Duitse bevelen te laten uitvoeren. Hij was niet de enige die stelling nam : Alexandre Galopin, gouverneur van de ‘Société générale’ en de man van de gelijknamige doctrine, liet de bezetter weten dat er grenzen waren aan de “politiek van het minste kwaad” . Ook de vijf opvolgers van  Verwilghen kregen het probleem van de  onafhankelijkheid van het Nationaal arbeidsbureau op hun bord, wat er niet eenvoudiger op werd omdat het Rijksarbeitsambt geleid werd door Frits-Jan Hendriks, lid van het VNV die dus  bij de bezetter aanleunde. 

Verharding

Vlug vergat de bezetter zijn aanvankelijke beloftes. Zo werden Belgische arbeiders wel degelijk in Frankrijk ingezet. Het betrof een vorm van repressie van asocialen en sluikhandelaars, maar het ging verder dan dat. Er moest gewerkt worden voor de Deutsche Waffen- und Munitionsfabriken, d.w.z. de ‘Fabrique Nationale d’Armes’ van Herstal, nu onder Duitse controle.

Naast de verplichte tewerkstelling op zich werden er ook andere maatregelen opgelegd. Mijnwerkers mochten hun contract niet meer opzeggen wanneer ze wilden. Later zouden ze ook verplicht worden een zondag of feestdag per maand te werken, wat zelfs leidde tot protest van kardinaal Van Roey. Op 30 april 1942 verduidelijkte een nieuwe verordening de uitvoeringsmodaliteiten van de verplichte tewerkstelling. De bedrijfsleiders werden verplicht volledige personeelslijsten over te maken. Dat gebeurde  dikwijls met tegenzin.

Op 7 mei 1942 volgde een nieuwe stap. De Commissies voor Openbare onderstand  mochten  voortaan geen uitkeringen meer betalen aan werklozen die konden werken. Kortom, de inmenging van de bezetter ging steeds verder. Op  8 mei 1942 werden al de geregistreerde joden zonder uitzondering verplicht aan het werk gezet voor bunkerbouw aan de Atlantikwall. Dat kaderde in de continuïteit van de anti-joodse maatregelen sedert de herfst 1940 en in de steeds verdergaande beslissingen m.b.t. de verplichte tewerkstelling. Bovendien konden ze niet genieten van een aantal rechten en werden m.n. vergoedingen voor ziekte en betaald verlof afgeschaft…

 


Mise au travail des juifs
Instelling : CegeSoma/Rijksarchief
Oorspronkelijke legende : Tewerkstelling van Joden in België: 1942
verordnungsblatt-7-5-1942.png
Instelling : CegesOma/Rijksarchief
Oorspronkelijke legende : Verordnungsblatt, 8 mei 1942, p. 4

De cijfers ?

Men schat dat er meer dan 300.000 arbeiders getroffen werden door de tewerkstellingsinitiatieven van de bezetter, waarbij 10 % vrouwen. Op sectorieel vlak bleken de verplichte plaatsingen het talrijkst in het vervoer, de bouw, de metaalnijverheid en de mijnen . Voor de vrouwen ging het vooral om huispersoneel, de textiel en landbouw en voeding .

Zes maanden later, op  6 oktober 1942, verscheen een nieuwe Duitse verordening m.b.t. de verplichte tewerkstelling in Duitsland en dus niet enkel meer in bezet België … 

le-peuple-1-5-1942-p-3.jpg
Instelling : CegeSoma/Rijksarchief
Oorspronkelijke legende : Le Peuple, 1 mei 1942, p. 3

Bibliografie

Potargent Piet, De tewerkstelling van Belgische arbeidskrachten in het binnen- en buitenland tijdens de bezetting, (Overdruk uit "De Gids", Nr. 3-4, maart-april 1946)

De verplichte tewerkstelling in Duitschland 1942-1945. Le travail obligatoire en Allemagne, Actes du symposium tenu à Bruxelles les 6 et 7 octobre 1992/Acta van het symposium gehouden te Brussel op 6 en 7 oktober 1992, Bruxelles/Brussel, CREHSGM/NSWO II, 1993

Van den Wijngaert, Mark, « De secretarissen-generaal tegenover de verplichte tewerkstelling (1940-1944), in Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 1970, 1, pp. 7-23.

Van der Auwera Gerd, De nazi-ideologie en de verplichte tewerkstelling van Belgische vrouwen in de Tweede Wereldoorlog: een confrontatie, KULeuven, licentiaatsthesis, 2000-2001.

Meer weten

919.jpg Artikels Zomer van 1940. Wouters Nico
275440 Artikels Vrijwillige arbeidsdienst (De) Colignon Alain
Deze pagina citeren
6 maart 1942. De verplichte tewerkstelling, eerste fase
Auteur : Kesteloot Chantal (Instelling : CegeSoma)
https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/6-maart-1942-de-verplichte-tewerkstelling-eerste-fase.html