« Aktion Sonnewende » (de)

Zoals de Franse “broederpartij”, maar op kleinere schaal, had de Kommunistische Partij van België na het Duits-Sovjet niet-aanvalsverdrag een volledige ommezwaai moeten maken en op een paar weken haar diepgeworteld antifascisme moeten opgeven voor een dialectische terugkeer naar de strijd van “klasse tegen klasse” en het ultra-pacifisme van haar jonge jaren. Het was een puur opportunistische ommezwaai die door Moskou om internationale diplomatieke redenen opgelegd was en die zeker niet overeenstemde met de echte aard van de partij. Maar de partijdiscipline haalde het en de KP kwam net als de Franse kameraden opnieuw in het isolement terecht. Voor de Belgische overheid bleef de partij even verdacht, getuige daarvan de aanhouding van communisten bij de verdachten van 10 mei 1940.

Na de snelle ineenstorting van de westerse democratieën en de bezetting van België kregen de “nieuwe orde”-bewegingen vrij spel. De KPB dan weer werd gedoogd door de Militärverwaltung – in Brussel bleef de boekhandel van de Vrienden van de Sovjet-Unie open – maar… haar kranten en tijdschriften bleven verboden, met uitzondering van het Antwerpse Ulenspiegel dat verscheen tot 25 januari 1941. Dat bleek niet anders dan tijdens de “schemeroorlog” onder de regering Pierlot. Maar dat belette de KP niet (semi)clandestien bulletins en vlugschriften te verspreiden waarbij het eerder tolerante Duits militair bestuur niet hard ingreep. De Militärverwaltung was echter niet monolitisch :  de eerste voortekenen van sociale contestatie in de aanloop naar de winter deed de Sipo-SD, politiedienst verbonden aan de nazi-partij, al vanaf oktober 1940 vermoeden dat communistische agitatoren de hand hadden in kleine stakingen. Het hoofd van de Sipo-SD , Constantin Canaris, liet de meest actieve communistische militanten al snel “ficheren”. Kort na zijn vertrek uit België in april 1941 kon hij er prat op gaan dat hij steekkaarten had laten opmaken van een 1.800 leden en kaders van de KP. Toch nam de « M.V. » tot mei 1941 haast geen maatregelen; er werden hoogstens een paar heethoofden gearresteerd waaronder in april 1941 wel volksvertegenwoordiger Jean Borremans en een hoog Brussels kaderlid, maar dat was niet te vergelijken met de honderden Nederlandse militanten die toen al aangehouden waren … Die politiek bleef heel mei duren ondanks de spectaculaire « staking der 100.000 » die toen het Waalse staalbekken teisterde en waarbij het aandeel van communisten en links-socialisten onmiskenbaar leek. Men begrijpt dat deze zachtaardigheid puur tactisch was : Moskou doen geloven dat nazi-Duitsland nog altijd een modus vivendi verkoos boven de confrontatie. Dat belette niet dat de nazi-politie de Belgische politiediensten verzocht om mee de meest subversieve elementen te identificeren. Zo vroeg de Duitse overheid in mei 1941 aan de socialistische burgemeester van Luik, Joseph Bologne, en aan procureur-generaal Destexhe om een lijst over te maken van communistische en uiterst linkse leiders en mandatarissen van de regio. Na rijp beraad stemden deze lokale notabelen daarin toe, dit misschien zoals in andere “politiek strategische” plaatsen zoals Antwerpen, Brussel of Gent , maar daar bestaan tot nu toe geen bewijzen van … Grosso modo lijkt de Belgische overheid maar een kleine rol te gespeeld te hebben in deze aanhoudingen.

Hoe dan ook, aan de vooravond van de inval in Rusland konden de Duitse veiligheidsdiensten denken dat zij klaar waren voor grootschalige arrestaties in de Belgische « subversieve » milieus : dat resulteerde op 22 juni 1941 in de «Aktion Sonnewende», de “operatie Zomerzonnewende”.

Vroeg in de ochtend op 22 juni sloegen de Duitse politiediensten toe maar op het terrein rezen er al snel problemen met de technische coördinatie van de aanhoudingen. Eigenaardig genoeg werden niet alle communistische kaderleden als eersten geviseerd, behalve in zekere mate de parlementairen en de meest actieve (en dus meest zichtbare) militanten van tijdens de grote stakingen van een maand eerder. Op het einde van de dag bleken er  te Brussel 54 partijleden opgepakt, maar de repressie had eigenlijk weinig opgeleverd qua hogere kaderleden en leidende elementen van de Kommunistische jeugd die er blijkbaar aan ontsnapten dankzij een soms zeer relatieve clandestiniteit: Xavier Relecom, Jef Van Extergem, Pierre Bosson, Constant Colin – en zelfs  Berei, de “lange arm” van  Moskou. Edgard Lalmand deed die dag een uitstapje en kon tijdig verwittigd worden voor hij naar zijn woning terugkeerde … En de advocaat Jean Fonteyne kon  net op tijd onderduiken bij een confrater. Maar te Luik bleken de verliezen erger: de zwaargewichten in de clandestiene partijleiding  Julien Lahaut, Jean Terfve en Paul Renotte werden gearresteerd terwijl René Beelen, de secretaris van de “Jeunesses”, ternauwernood aan de politie kon ontsnappen  via de tuinen achter zijn huis.

In totaal werden er tijdens « Sonnewende » 400 personen opgepakt, en niet alleen  communisten. Het ging bv. ook om linkse socialisten zoals  René Delbrouck, ex-«Socialistische Jonge Wachter» en Luiks BWP-volksvertegenwoordiger, om enkele Trotskisten en om leden van het Waakzaamheidscomité van Antifascistische Intellectuelen. In vergelijking met Nederland (meer dan 500 aanhoudingen) lijkt het resultaat maar matig. De nazi-veiligheidsdiensten kraaiden wel victorie, maar eigenlijk draaide de operatie uit op een fiasco. Wellicht omdat zij  de veerkracht van Partij op lange termijn onderschat hadden, bleef de nationale leiding  quasi gespaard en de communistische sluikpers (De Roode Vaan, Clarté,…) bleef verschijnen alsof er niets gebeurd was. Overigens werd de KP slechts op 25 augustus 1941 formeel verboden door de  Brusselse “Militärverwaltung”, d.w.z. twee maanden na het begin van “Operatie Barbarossa” … en van “Sonnewende”. Het is pas dan dat lidmaatschap van de KPB door de bezetter als een misdaad werd beschouwd … Maar het hoeft geen betoog  dat sedert 22 juni 1941 nazi-Duitsland voor de Belgische communisten geen partner meer was, zelfs van een bijzonder ongemakkelijk  soort. De nazi’s werden meer dan ooit de doodsvijand van het “Vaderland van de arbeiders”. En de KPB zou hen dat in de mate van haar mogelijkheden nu laten voelen. Haar tot nu toe gematigde verzet zou bloediger en bloediger worden.