Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog is de Belgische trotskistische beweging marginaal en zeer verdeeld. Het verzet wordt belichaamd door drie sterke, nogal tegenstrijdige persoonlijkheden: Walter Dauge (1907-1944), Léon Lesoil (1892-1942) en Georges Vereeken (1896-1978). In oktober 1936 verenigen zij zich onder toezicht van de Revolutionaire Socialistische Partij (PSR) geleid door Dauge en gevestigd in Borinage. Deze eenheid is echter van korte duur: Vereeken en zijn Brusselse vrienden distantiëren zich van het eerste congres in juli 1937 door te weigeren lid te worden van de Vierde Internationale. Zij richtten de groep ‘Contre le Courant’ op, die wordt vernoemd naar hun tijdschrift dat de rol van ‘eenzame ruiter’ speelt en iedereen bekritiseert die niet hetzelfde denkt. Laten we ook een derde formatie noemen, de Liga van internationalistische communisten (of ‘Hennart-groep’, genoemd naar haar leider, Adhémar Hennart). Ze ontstond in het jaar 1932 en is ongetwijfeld de oudste van de beweging maar door een gebrek aan militanten was zij ten tijde van de ‘schemeroorlog’ op sterven na dood. De Trotskisten vertegenwoordigen dus hooguit een honderdtal mensen. Hoewel de PSR duidelijk in verval was sinds de parlementsverkiezingen van april 1939, verzamelt ze nog steeds het grootste deel van de troepen rond haar federaties van Mons-Borinage en Charleroi, met ongeveer 600 leden. De Groep Vereeken daarentegen is hoofdzakelijk gevestigd in Brussel en in mindere mate in Antwerpen en telt slechts enkele tientallen leden. Allemaal worden ze nauwlettend in de gaten gehouden door de Staatsveiligheid. Ook de Kommunistische Partij van België heeft een grondige hekel aan hen. In haar ogen ondermijnden de trotskisten hun gedachtegoed.
De brutaliteit van de Duitse invasie verstoort deze stand van zaken. Geconfronteerd met de catastrofe van mei-juni 1940 houdt de trotskistische familie zich enkele maanden op de achtergrond. Sommige van haar leiders (Dauge, Lesoil,...) werden door de Belgische justitie geïnterneerd. Ze werden snel vrijgelaten, maar hielden zich daarna gedeisd. Terwijl Lesoil koos voor een voorzichtig stilzwijgen, koos Walter Dauge voor een zekere vorm van inschikkelijkheid met de ‘Nieuwe Orde’ – wat leidde tot zijn dood door een aanval van communistische ‘gewapende partizanen’ op het einde van de lente van 1944. Maar de Socialistische Revolutionaire Partij was niet uitgestorven. Sterker nog, begin 1941 werd zij nieuw leven ingeblazen door een handvol jonge militanten, waaronder Abraham Waynsztok (1918-1944), bekend als ‘Léon’. Deze keer was de basis gevestigd in Brussel. Sommige contacten bleven bestaan met lokale provinciale cellen (Luik, Moeskroen, Verviers). Folders en clandestiene kranten worden gelanceerd: La Voie de Lénine en De Enige Weg. Maar succes is er nauwelijks. De nieuwe leiders van de PSR die eind 1941 de Revolutionaire Communistische Partij wordt, slagen er niet in zich in de kringen van de arbeidersklasse te vestigen. In de overtuiging dat de oorlog een nieuwe wereldrevolutie zou teweegbrengen naar het voorbeeld van 1917 en dat het Duitse proletariaat in opstand zou komen tegen de nazileiding, trekken zij de kaart van het internationalisme. Ze sporen Belgische ‘proletariërs’ aan zich te verbroederen met hun broeders aan de andere kant van de Rijn… Ze dwarsboomden de stalinistische communisten voortdurend maar steunden niettemin vanaf juni 1941 de ‘rechtvaardige strijd’ van het Rode Leger tegen het Hitleriaanse monster. In deze periode slaagden ze erin een strijdlustige intellectueel zoals Ernest Mandel (1923-1995) te overtuigen. Toch blijven ze afgesneden van de massa. La Voie de Lénine had slechts een oplage van 300 tot 400 exemplaren. Uiteindelijk brachten zij, ondanks de organisatie van vier or vijf ‘clandestiene’ congressen, nooit meer dan 50 militanten bij elkaar. Toch werden er een aantal arrestaties verricht binnen hun rangen: Abraham ‘Léon’ werd in juni 1944 door de Feldengendarmerie in Charleroi gearresteerd en stierf tijdens de deportatie. Mandel werd ook tweemaal gearresteerd omdat hij geprobeerd had Wehrmachtsoldaten te overtuigen van de juistheid van de trotskistische standpunten. Léon Lesoil werd door de Duitsers gearresteerd tijdens ‘Operatie Sonnewende’ (juni 1941). Hij werd niet voor zijn daden tijdens de bezetting gearresteerd maar voor zijn revolutionair activisme tijdens de grote stakingen van 1936… Net als Abraham ‘Léon’ stierf ook hij tijdens de deportatie. Het enige bescheiden succes van de RCP vond plaats in 1943 in het bekken van Charleroi. Eén van haar lokale leiders, J. Davister, slaagde erin de loyaliteit van een dertigtal afgevaardigden van de mijnschachten te winnen. Maar dat is niet veel. De RCP slaagde er zelfs niet in de concurrentie van de Groep Verreeken uit Brussel uit te schakelen. Deze laatste overleefde de oorlog en wist enkele jongeren te overtuigen (waaronder een zekere Pierre Legrève). In juli 1942 richtte hij de ‘Communistisch-Trotskistische Groep voor de Vierde internationale op…terwijl hij om onduidelijke redenen weigerde tot de Vierde Internationale toe te treden. Ook zijn betrekkingen met de RCP bleven gespannen en alle toenaderingspogingen mislukten. Je kunt het wel raden: de balans van de trotskisten in het verzet blijft pover.
Marc LORNEAU, Contribution à l’histoire du mouvement trotskyste belge 1939-1960, Liège, ULg, (Mémoire de licence), 1982-1983 (5 vol.).
Marc LORNEAU, "Le mouvement trotskyste belge ; septembre 1939-décembre 1964", dans Courrier Hebdomadaire du CRISP, Nr 1062-1063 du 21 décembre 1984 ;
Guy DESOLRE, Ernest Mandel, dans Nouvelle Biographie Nationale, T. IV de 2001, pp. 286-288
