Jan Grauls was gouverneur van Antwerpen (1940-1942) en burgemeester van Groot-Brussel (1942-1944). Hij was een gematigde collaborateur die omwille van zijn legalisme en pragmatisme door Binnenlandse Zaken werd gebruikt om de bestuurlijke continuïteit te waarborgen.
Jan Grauls was doctor in de wijsbegeerte (KU Leuven, 1910) en als ambtenaar tijdens de Eerste Wereldoorlog kabinetsattaché van minister Joris Helleputte. Voor en tijdens WOI, ontwikkelde hij goede persoonlijke contacten met kopstukken uit de Vlaamse Beweging. Tijdens het interbellum maakte hij ambtelijk carrière : als medewerker en vanaf 1937 ook hoofd van de vertaaldienst van het ministerie van Kunsten en Wetenschappen en vanaf 1938 directeur van het hoger en middelbaar onderwijs. Hij werd een belangrijk wetenschappelijk onderzoeker over dialect en volkstaal en was secretaris van de eerste Nederlandsche Cultuurraad (1938-1940). De consensus in het onderzoek is dat Grauls voor 1940 de partij Vlaams Nationaal Verbond (VNV) steunde. Dat gebeurde via persoonlijke contacten en via steun achter de schermen. Hij werd geen lid van de partij en bleef buiten de actieve politiek. Zijn zoon Wim Grauls was wel sinds 1937 lid van het VNV.
Jan Grauls maakte in augustus 1940 deel uit van de golf van acht nieuwe ‘ad interim’ benoemingen van Belgische gouverneurs. Hij verving baron Georges Holvoet : de vooroorlogse gouverneur van de provincie Antwerpen die wegens postverlating door de Duitse bezetter uit zijn functie werd ontzet. De Duitsers hadden eerst Frans Wildiers voorgesteld, een Antwerps VNV-kopstuk, maar secretaris-generaal Jean Vossen van Binnenlandse Zaken uitte bezwaren. Het collaborerende VNV had immers al twee andere gouverneurs binnengehaald (in Limburg en West-Vlaanderen). Grauls was dus een compromisfiguur : hij was geen lid van het VNV maar had wel een ‘nieuwe orde’ profiel.
Grauls werd daarna ook voorzitter van de op aandringen van de bezetter op 8 oktober 1940 opgerichte Commissie voor Herziening van Schoolboeken. Deze Commissie had als opdracht de schoolboeken te controleren en te zuiveren van alle anti-Duitse of ongewenste (‘Joodse’) passages.
Grauls toonde zich in 1940 als een legalist. Hij was geen voorstander van de creatie van de stad Groot-Antwerpen, beseffende dat dit niet grondwettelijk was. Hij nam ook een relatief gematigde houding aan bij de benoemingen van VNV-burgemeesters, in vergelijking met VNV-gouverneurs Gerard Romsée van Limburg en Michiel Bulckaert van West-Vlaanderen. Grauls verzette zich tegen de benoeming van te radicale collaborateurs en keek ook naar de bestuurlijke kwaliteiten. In praktijk moest hij echter in 1941 vaak het hoofd buigen voor de VNV-leden van de bestendige deputatie. Onder zijn gouverneurschap werkte de provinciale administratie wel nauwgezet samen met de Duitse diensten bij de controle van (Joodse) vreemdelingen in de winter van 1940-1941.
Vooral de voedselvoorziening baarde gouverneur Grauls zorgen. Hij vroeg geregeld om steun uit de andere Vlaamse provincies en eiste scherpere controles door de gemeentepolitie. Samen met Albert Houtart (Brabant) en Jozef De Vos (Oost-Vlaanderen) was Grauls één van de drie gouverneurs die op 16 oktober 1941 aanwezig was in de crisisvergadering met secretaris-generaal Romsée, waarin hij de noodkreet communiceerde van alle gouverneurs over de legitimiteitscrisis van het openbare gezag in België.
Op 24 september 1942 werd Jan Grauls benoemd tot de burgemeester van Groot-Brussel. Grauls had aanvankelijk geweigerd : hij besefte dat dit een vergiftigd geschenk was. Er was veel protest tegen de oprichting van Groot-Brussel en veel stadsdiensten werkten tegen. In de bestuursverklaring van het schepencollege van 1942 werd onder meer de invoering van de tweetaligheid van de stadsdiensten vooropgesteld. Grauls zei wel dat hij de stadsdiensten niet zou ‘splitsen’. In praktijk kwam van die tweetaligheid niets in huis. Grauls was waarschijnlijk door Gerard Romsée en Hendrik Borginon geselecteerd om de meer radicale leden van het schepencollege onder controle te houden. Het nieuwe schepencollege was een bont allegaartje van collaborateurs zonder onderlinge cohesie. Grauls gaf als burgemeester ook veel van zijn politiebevoegdheden uit handen aan Binnenlandse Zaken (Emiel Van Coppenolle). Grauls schermde zo ook het domein van ordehandhaving af van het collaborerende schepencollege, tot frustratie van het VNV en Rex. Hij lijkt in het algemeen de traditionele stadsambtenaren te hebben beschermd, ook als die tegenwerkten. Grauls lijkt dus vooral een (vrijwillige) pion van Binnenlandse Zaken te zijn geweest met als doel de stedelijke dienstverlening niet in de war te sturen en te bestendigen.
Na de bevrijding werd het voltallige schepencollege van Groot-Brussel veroordeeld wegens (onder meer) politieke collaboratie. Op 15 mei 1945 werd Jan Grauls veroordeeld tot vijf jaar hechtenis en 25 miljoen frank boete. Hij werd in juni 1947 vrijgelaten en kreeg in 1950 zijn burgerrechten terug. Na een verplicht verblijf in Nokere vestigde hij zich in 1949 in Gent. Hij verrichtte in de jaren erna vertaal- en secretariaatswerk en keek schoolboeken taalkundig na. Geleidelijk nam hij weer een bescheiden culturele rol op : als filoloog en publicist in diverse belangrijke Vlaamse kranten en weekbladen tot zijn dood in 1960.
Bibliografie
Van Causenbroeck, Bernard. « Grauls, Jan ». In Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, 1352‑53. Tielt: Lannoo, 1998.
Wouters, Nico. Oorlogsburgemeesters 40/44: lokaal bestuur en collaboratie in België. Tielt: Lannoo, 2004
Meer weten...
.jpg)
