Volk en Staat

Volk en Staat was de voortzetting van het dagblad De Schelde, de in Antwerpen uitgegeven spreekbuis van de Vlaams-nationalistische Frontpartij. Herman van Puymbrouck was er sedert einde 1933 hoofdredacteur van. Hij had tevens een deel van de aandelen van de NV De Schelde in handen. Toen hij in 1934 overstapte naar het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) werd De Schelde een VNV-gezinde krant. Van Puymbrouck verzette zich echter tegen de controle van de VNV-leiding over het dagblad en voer een eigengereide redactionele koers, wat geregeld voor spanningen zorgde.

Toen op 15 november 1936 De Schelde herdoopt werd in Volk en Staat zaten de relaties beneden het vriespunt. In het openingsartikel van de nieuwe titel heette het dat Volk en Staat niet beschouwd mocht worden als het orgaan van het VNV. Net zoals het VNV huldigde de krant weliswaar het motto ‘één taal, één volk, één staat voor het Diets nationaal-solidarisme’, ‘maar het VNV hoeft zich niet zonder voorbehoud eens te verklaren met de wijze waarop wij zijn politiek verdedigen’.

Vooral de berichtgeving over het Derde Rijk en het nationaalsocialisme was een steen des aanstoots. Volk en Staat maakte onverholen propaganda voor het Duitse nationaal-socialisme zodanig dat het VNV er politieke schade door ondervond. Dat Van Puymbrouck een tomeloze bewondering koesterde voor het nationaalsocialisme hing samen met het feit dat hij op zoek ging naar geldschieters. Einde 1936 stond de NV De Schelde op de rand van het failliet. Van Puymbrouck zocht steun bij het Duitse Propagandaministerium (Promi) en bij de Nationaal-Socialistische Beweging van Anton Mussert. De krant hield er een maandelijkse subsidiëring van het Promi aan over. Het Promi verwierf ook de controle over de aandelen.

Begin 1937 escaleerde het conflict tussen partij en krant. De gematigde en katholieke vleugel van het VNV aanvaardde niet dat Volk en Staat het Duitse regime kritiekloos steunde in zijn krachtmeting met de Kerk. Ook in binnenlandse politieke aangelegenheden volgde de krant niet altijd de partijlijn. Zo bekritiseerde Volk en Staat de steun van het VNV aan Rex en Léon Degrelle bij de tussentijdse verkiezing in april 1937. VNV-leider Staf de Clercq zag zich genoodzaakt geheime onderhandelingen aan te knopen met Robert Holthöfer, die een te Essen gevestigd 'bureau' leidde dat namens het Promi steun verleende aan organisaties in België, Nederland en Luxemburg. Hij wist Holthöfer te overtuigen Van Puymbrouck te laten vallen met het argument dat een te openlijke propaganda voor Duitsland het VNV schade toebracht en dus ook Duitsland zelf, daar het VNV een bondgenoot was. Van Puymbrouck werd einde 1937 als hoofdredacteur vervangen door Antoon Mermans, die als een pion van de VNV-leiding beschouwd kan worden.

Nu Volk en Staat een zuivere partijkrant werd, steeg de verkoop tot ca. 10.000 exemplaren. Vele hoofdartikels werden voortaan geschreven door leidinggevende VNV'ers. De berichtgeving over Duitsland matigde, hoewel de sympathie bleef. Het blad legde een sterk anti-Franse klemtoon en volgde een hyperneutralistische koers aangaande de positie van België in het dreigende Europese conflict. De maandelijkse subsidies van het Promi gingen gewoon door en werden in januari 1939 zelfs gevoelig opgedreven. Het Promi investeerde voor minstens een half miljoen frank. De steun stopte toen in juni 1939 een Belgische wet buitenlandse betalingen voor propagandadoeleinden strafbaar stelde. Mede als gevolg daarvan kwam de VNV-leiding op 24 augustus 1939 in het bezit van de aandelen van de NV De Schelde. Er ging een onderhandeling met het Promi aan vooraf. De Belgische Staatsveiligheid was gedeeltelijk op de hoogte van de relaties tussen De Clercq en het Promi, onder meer doordat Van Puymbrouck er geruchten over rondstrooide. Van 17 januari tot 26 februari 1940 kreeg Volk en Staat een verschijningsverbod opgelegd, officieel wegens een subversief artikel van De Clercq.

Bij de Duitse inval op 10 mei 1940 werden Mermans en Karel C. Peeters (1903-1984), die sedert 1939 beheerder-directeur van de NV De Schelde was, opgepakt door de Belgische Veiligheid en in gevangenschap naar Frankrijk gevoerd. Als gevolg daarvan hield Volk en Staat op te verschijnen tot 12 juni 1940, toen Jan Brans met de steun van de bezetter de persen van Volksgazet in beslag nam en de krant weer op de markt bracht. Brans handelde met de steun van De Clercq, die een manoeuvre van Van Puymbrouck vreesde. Volk en Staat had in de eerste maand een sterk Groot-Nederlandse teneur, terwijl berichten over VNV pas verschenen van augustus 1940 af, toen de partij groen licht kreeg van de bezetter. Op 16 augustus 1940 trad Mermans na zijn terugkeer uit Frankrijk weer in functie. Brans werd plaatsvervangend hoofdredacteur van een op intellectuelen gerichte B-editie, terwijl Mermans de populaire A-editie leidde. Van juni 1941 af kwam er een dubbel hoofdredacteurschap. Toen Brans in maart 1944 voor een reportage naar Spanje ging en niet terugkeerde, nam Jeanne de Bruyn zijn plaats in. Vooral Mermans volgde scrupuleus de richtlijnen van de VNV-leiding op en bij elk probleem werd steeds de VNV-leiding om advies gevraagd.

Volk en Staat was zo dé spreekbuis van het VNV tijdens de bezetting. De collaboratiepolitiek werd integraal verdedigd en er werd propaganda gevoerd voor elke vorm van collaboratie waarvoor de partij zich engageerde, incluis de militaire collaboratie aan het oostfront. De krant volgde de Duitse propaganda in al haar aspecten. Ze maakte propaganda tegen de geallieerden en de Joden. In de context van een hoog oplopende concurrentiestrijd om de koppositie als collaboratiepartner ging de krant wel het gevecht aan met de Groot-Duitse SS en de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap (DeVlag). De hoofdredactie kwam daardoor geregeld in conflict met de Duitse censuur, ook omdat het verbod op Dietse propaganda niet altijd werd gerespecteerd. Redacteur Hector De Bruyne vloog in mei 1943 zelfs enkele weken achter de tralies omdat hij zelfstandigheid had durven eisen voor kleine staten.

Mede door Duitse steun maakte Volk en Staat tijdens de bezetting een expansie door. De oplage steeg tot gemiddeld 40.000 exemplaren en er werd een hoge verkoop gerealiseerd die pas in 1944 daalde. Precieze verkoopcijfers zijn niet bekend.

Na de oorlog werden de medewerkers van Volk en Staat in één proces voor de rechter gedaagd. In december 1947 werden de belangrijksten onder hen door het krijgshof in Antwerpen ter dood of tot een lange celstraf veroordeeld wegens collaboratie. Niemand werd geëxecuteerd.