Martin Victor

Na de bevrijding van het kamp van Auschwitz door het Rode leger in januari 1945 kwam er slechts weinig informatie vrij. De pers had er niet veel aandacht voor. Wat wist men? Wie wist wat? Twee vragen die dikwijls gesteld worden. Begin 1943 bevindt de Belgische verzetsman Victor Martin (1912-1989) zich in de onmiddelijke omgeving van Auschwitz. Wat had hij er ontdekt ?

Martin vervoegde het verzet eerder uit patriottisme dan uit antifascisme, maar toch sloot hij zich aan bij het Onafhankelijkheidsfront en werd hij in de herfst 1942 lid van de Kommunistische partij. Sedert de lente was de jodenvervolging in een nieuwe fase getreden met de invoering van de jodenster in mei 1942 en de grote razzia’s van de zomer. In de herfst waren al meer dan tien konvooien uit de kazerne Dossin vertrokken richting Auschwitz. In september 1942 richtten zeven initiatiefnemers uit kringen van het Onafhankelijkheidsfront, allen joden, het Joods verdedigingscomité op. Het was de bedoeling joden te helpen ontsnappen aan de vervolgingen. Goed geïnformeerd zijn, vormde daarin een belangrijk element. 

Omdat hij perfect Duits sprak, leek Victor Martin de geknipte man om op onderzoek uit te gaan. Vermits hij een heel netwerk had o.a. in universitaire kringen, droomde hij ervan op “geheime zending” te vertrekken naar Duitsland voor iets van 'industriële spionage'. Uiteindelijk zou hij een heel ander soort inlichtingen meebrengen . Wat gebeurde er met de joden die per trein naar het oosten werden gevoerd via het doorgangskamp Kazerne Dossin in Mechelen ? Bij het Onafhankelijkheidsfront kende men wel enkele elementen - de deportatie naar Opper-Silezië in de streek van Zeuthen, Katowice en Sosnowicz - maar de naam Auschwitz was nog onbekend.

Met zijn universitair profiel was het voor Victor Martin niet moeilijk aan een paspoort en visum voor Duitsland te raken. Officiële reden: zijn onderzoek voortzetten en opnieuw in contact komen met professoren van de Universiteit Keulen, m.n. de socioloog Leopold von Wiese. Maar Keulen lag ver van Opper-Silezië. Nog steeds onder de dekmantel van zijn onderzoek kreeg hij van de Keulse vreemdelingenpolitie de toelating om van 4 tot 20 februari 1943 naar Frankfurt, Berlijn et Breslau te reizen. Het was vooral deze laatste bestemming die hem interesseerde. Hij ontmoette er een hoogleraar die gespecialiseerd was in de differentiële psychologie van de sociale klassen. Zo raakte hij dichter bij zijn eindbestemming en nam de trein naar Sosnowiec.

Naast zijn zending om informatie te sprokkelen over het lot van de weggevoerde joden uit België, had Victor Martin ook de opdracht gekregen zich te informeren over de joodse gemeenschap van Sosnowiec, een stad in Silezië op een kleine 40 km. van Auschwitz. Voor de oorlog had Sosnowiec een grote joodse bevolking waarvan sommigen naar België gevlucht waren. Martin had boodschappen bij voor familieleden. Eens aangekomen moest hij in contact komen met de nu in een getto bijeengedreven joodse bewoners en hun vertrouwen winnen. Het was in die context dat hij joodse zieken in het getto-ziekenhuis kon benaderen. Wat zij vertelden, leek onvoorstelbaar : « Kinderen en ouderen zal je niet vinden . Iedereen hier weet dat men ze gedood en verbrand heeft ». Als wetenschapper en humanistisch intellectueel kon Martin dit verhaal niet geloven en besloot het verder te onderzoeken. Hij begaf zich naar Katowice, niet ver van Auschwitz . Onderweg ontmoette hij een groep vrijwillig of verplicht tewerkgestelde Franse arbeiders. Sommigen ervan werkten in Monowitz-Buna, een bedrijf voor synthetisch rubber, beter bekend als Auschwitz III. Om niet over een nacht ijs te gaan, bezocht hij ook het gemeenschapshuis van de Franse arbeiders. In zijn later verslag beschreef hij de aankomst van de treinen, de noodkreten, de gas(vracht)wagens… Nu wilde hij dringend terug naar huis om zijn inlichtingen door te geven.

Na zijn terugkeer ontmoette Martin enkele leden van het Onafhankelijkheidfront en van het Joods Verdedigingscomité en vertelde hen wat hij gezien had. Een aantal sluikbladen had reeds elementen in die zin gepubliceerd; het woord “uitroeiing” werd er reeds gebruikt, zoals ook de BBC dat deed; Radio-Moskou gaf meer details, maar er werd weinig aandacht aan besteed. Het was pas in 1943 dat echt duidelijk werd wat er met de naar het oosten weggevoerde joden gebeurde. De sluikpers en m.n. de Flambeau, het orgaan van het Joods Verdedigingscomité (JVC) dat deel was van het Onafhankelijkheidfront, bracht in mei 1943 uit dat in Polen per dag systematisch 6000 joden vermoord werden ; zes maanden later – net na de terugkeer van Victor Martin – werd er bericht dat “miljoenen worden uitgeroeid in Polen” ; men had het ook over “gas(vracht)wagens”. Goede redenen allemaal voor het JVC om de joden aan te sporen onder te duiken.

Victor Martin zette zijn verzetsactiviteiten te Charleroi voort waar hij verantwoordelijke werd voor de afdeling “Solidariteit” van het Onafhankelijkheidfront. Daartoe hoorde ook de hulp aan werkweigeraars. Op 21 juli 1943 werd hij opnieuw gearresteerd, opgesloten in de gevangenis van Charleroi en nadien overgebracht naar Sint-Gillis. Gelukkig ontdekte de Gestapo niet dat hij de auteur was van het bij een huiszoeking gevonden verslag over Auschwitz. Op 8 april 1944 werd Martin overgebracht naar het kamp Vught in Nederland. Als bij mirakel slaagde hij erin te ontsnappen en naar Brussel terug te keren.

In september 1944 nam Victor Martin deel aan de bevrijdingsgevechten in Charleroi. Hij getuigde ook over wat hij gezien had en over zijn gevangenschap. Dit resulteerde in zijn erkenning als politiek gevangene en als burgerlijk weerstander. Op politiek vlak bleef hij trouw aan het Onafhankelijkheidsfront en de Belgische Kommunistische Partij, waarvan hij lid bleef tot aan het begin van de jaren ’50. Maar de naoorlog vormde ook de periode waarin hij een beroepsloopbaan opbouwde bij het Ministerie van arbeid en later bij het Internationaal arbeidsbureau en de OESO. In 1977 kwam er een einde aan zijn loopbaan en ging Martin in Frankrijk wonen waar hij nog actief werd in de ‘Fédération nationale des déportés, internés et patriotes’. Hij overleed in november 1989. In 1995 haalde Bernard Krouck, een Frans historicus, hem uit de vergetelheid. In 1999 organiseerde ook de gemeente Blaton (Bernissart) een eerbetoon en gaf het stationsplein zijn naam. Een jaar nadien volgde nog de documentaire van Didier Roten, La mission de Victor Martin.