De mislukte razzia in Charleroi, een unieke actie in bezet België (de)

De Joodse gemeenschap van Charleroi bestaat in 1942 hoofdzakelijk uit families met jonge kinderen afkomstig uit de immigratiebeweging na 1918. Het gaat vooral om buitenlandse Joden uit Polen, Rusland of Roemenië, die aangetrokken werden door het gebrek aan arbeidskrachten in de industriebekkens na 1918. Er ontstaat een kleine Joodse wijk in de straten van de Ville-haute (in de buurt van het stadhuis, Charleroi-Noord of in de Broucheterre). Sinds 1928 is er in Charleroi een officieel erkende Israëlitische gemeenschap. Je treft de Joden van Charleroi dikwijls op de markten of in de leurhandel. De gemeenschap telt in 1940 ongeveer drieduizend personen.

Conform de anti-Joodse verordeningen van het militaire bezettingsbestuur worden de Joden in Charleroi, zoals overal in België, geregistreerd (972 volwassenen in de agglomeratie Charleroi). Dan volgt de opheffing van de Joodse handelszaken en de oprichting van een lokale afdeling van de 'Association des Juifs en Belgique' (AJB ; 'Vereniging der Joden in België' (VJB)).

SS-adjudant Heinrich Knapkotter, lid van de Sipo-SD (Gestapo), wordt aangesteld als Judenreferent (zaakgelastigde voor Joodse aangelegenheden). Knapkotter weet niet dat er sinds 1940 en de terugkeer van veel Joden na de zogenaamde ‘exodus’ een clandestiene verzetsorganisatie bestaat, de ‘Solidarité Juive’ (later de afdeling in Charleroi van de CDJ - Comité de Défense des Juifs/Joods Verdedigingscomité (JVC). De kern bestaat uit vooroorlogse communistische militanten (Pinkus of Pierre Broder, Shmerl of Sem Makowski en Max Katz).

In de lente van 1942 is dit trio Joods-communistische verzetslieden geïnfiltreerd in de afdeling Charleroi van de AJB (1 112 geregistreerde personen) met als voorzitter de handelaar Jules Mehlwurm. Max Katz is er zelfs secretaris van geworden.

Kort na het verschijnen van de Jodenster in juni 1942 (verdeeld door de rexisten die intussen Groot-Charleroi besturen), komt er een overlapping tussen de eerste oproepen voor Mechelen en die van het Arbeidsbureau van Charleroi (ook in handen van de rexisten) voor een verplicht geneeskundig onderzoek op 31 juli 1942, met het oog op de verplichte tewerkstelling van de Joden. 

Sinds de gedwongen sluiting van de Joodse handelszaken midden 1942 zijn de Joden gereduceerd tot naar believen inzetbare ‘corveeparia’s’. Ongeveer 200 jonge Joodse volwassen mannen bieden zich aan voor het medisch onderzoek ondanks de oproep van het verzet om niet te gaan. Ze worden in een trein geduwd naar de werkkampen van de Organisation Todt om ter hoogte van Boulogne-sur-Mer mee te bouwen aan de Atlantikwall.

Op 22 september 1942 iets na 19 uur verlaat Jules Mehlwurm, de voorzitter van de AJB van Charleroi, het kantoor van Knapkotter. Die heeft hem net de opdracht gegeven om de volgende morgen om 9 uur naar het bureau van de Gestapo te komen met een lijst van alle Joden in de stad. Mehlwurm voelt dat hij in de val zit. Hij roept zijn secretaris Max Katz bij zich… Katz komt zeer snel aan bij Mehlwurm samen met Pierre Broder en Sem Makowski. Hij stelt zijn vrienden uit het verzet voor aan een stomverbaasde Mehlwurm, die zich nu het bestaan realiseert van een Joods verzet dat in de AJB van Charleroi is geïnfiltreerd.

De weerstanders eisen dat Mehlwurm op eigen risico de gevraagde lijst aan Knapkotter overhandigt. Als tegenprestatie beloven ze hem onmiddellijk een onderduikplaats te vinden voor zijn vrouw en dochter. De man heeft geen keuze. De vier mannen stellen in de rest van de nacht een valse lijst op om de Duitsers te misleiden.

De volgende morgen krijgt Knappkotter de valse lijst en hij laat Mehlwurm gaan. Die geeft de kas van de AJB aan de verzetslui en vlucht naar de streek van Namen, naar zijn vrouw en dochter. De AJB van Charleroi heeft zichzelf opgeblazen. Terwijl de Duitsers vrachtwagens en pelotons Feldgendarmen verzamelen beginnen de weerstanders aan een wedloop tegen de tijd. Ze haasten zich per fiets op weg om alarm te slaan. Iedereen moet direct weg uit zijn huis en krijgt een onderduikadres.

In het begin van de namiddag komen de Duitsers in actie en als ze aanbellen aan verlaten huizen of als ze worden opgedaan door niet-Joden, hebben ze al vlug door dat ze om de tuin zijn geleid. Ze trekken woedend naar de Joodse wijk. Al wie het advies van de weerstanders heeft gevolgd om zijn huis onmiddellijk te verlaten, is echter voorlopig buiten gevaar.