Gutt-operatie (de)

Tijdens de bezetting zijn de geldhoeveelheid en de prijzen sterk gestegen. De geldhoeveelheid is gegroeid van 50,5 miljard Belgische frank in mei 1940 tot 164,6 miljard Belgische frank op 6 oktober 1944. Tegenover dit geld staat geen equivalent goederenaanbod: de bezettingseconomie is een schaarste-economie, vooral het voedseltekort is nijpend en quasi-permanent. Het gevolg is dat de prijzen spectaculair stijgen, vooral op de zwarte markt: vergeleken met het begin van de bezetting liggen de prijzen 18 keer hoger in november 1943. Op de zwarte markt is voor wie geld heeft heel veel te koop. Mede als gevolg van de lage officiële prijzen (de prijzen werden geblokkeerd en gereglementeerd) neemt de zwarte markt een hoge vlucht en groeit uit tot een ware institutie, die professionele zwarthandelaren, zogenaamde 'smokkelaars', op korte tijd heel erg rijk kan maken. De frank verliest waarde, wat in mei 1944 wordt geofficialiseerd met een herijking van de waarde van de Belgische frank tegenover het goud, in feite een devaluatie met meer dan 30 % in vergelijking met de periode voor de oorlog.

Een grote geldhoeveelheid zal, zo is de verwachting, na de bevrijding tot economische en monetaire problemen leiden. De tekorten allerhande zullen immers niet van de ene op de andere dag verdwijnen. Bovendien stijgt de vraag door de aanwezigheid van talrijke geallieerde soldaten op Belgische bodem die deelnemen aan het West-Europese bevrijdingsoffensief dat na september 1944 doorgaat.

De operatie Gutt moet, door de geldhoeveelheid in omloop te beperken, verdere economische ontwrichting tegengaan. Een tweede doel van de operatie is fiscaal: ze laat toe de hoge oorlogswinsten en de door velen als schokkend ervaren verrijking van de zwarthandelaren makkelijker weg te belasten. Aan de operatie-Gutt is dan ook een fiscaal luik verbonden.

Een laatste motief voor de operatie is de ervaring met de monetaire instabiliteit na de Eerste Wereldoorlog: een snelle monetaire sanering moet een herhaling te allen prijze vermijden.

De operatie gaat concreet als volgt in zijn werk. Iedereen moet bij daartoe gemachtigde banken of bij de postkantoren zijn of haar geld inwisselen. Per gezinslid wordt maximum 2000 Belgische frank in nieuwe biljetten uitgekeerd. De rest komt op een geblokkeerde rekening. Bestaande rekeningen worden eveneens geblokkeerd. Pas einde oktober kan maximum 3000 frank per gezinslid in biljetten worden omgezet. Voor ondernemers gelden specifieke regels, bijvoorbeeld om de lonen te kunnen betalen (wat dan nog contant gebeurt).  

Het gevolg van de operatie is dat er veel minder geld in omloop is wat de inflatoire druk moet doen afnemen. De tegoeden op de rekeningen worden voor 60% omgezet in een verplichte staatslening die aanvankelijk pas na 40 jaar (in 1984 dus) zou worden terugbetaald; uiteindelijk wordt de operatie afgerond in 1971. De overige 40% zouden eerder, maar geleidelijk worden vrijgemaakt. Voor spaartegoeden, effecten, goud en deviezen geldt een aangifteplicht, zodat effecten nominatief worden gemaakt. Wat niet is aangegeven, kan later niet meer gebruikt of verhandeld worden.  

Hoewel goed doordacht, was het systeem toch niet helemaal waterdicht. Wie een groot gezin had maar relatief weinig geld, kon tegoeden van anderen liquide houden. Briefjes van twintig en vijftig frank ontsnapten aan de maatregel, hier kon in gehandeld en zelfs mee gespeculeerd worden.  

Al in september 1944 wordt de maatregel verwacht: het Staatsblad van 5 september publiceert voorlopige maatregelen met het oog op een muntsanering. Om technische redenen, vooral een gebrek aan schepen om de nieuwe in Londen gedrukte biljetten te transporteren, loopt de operatie vertraging op. In tussentijd kan wie veel geld heeft dat (deels) omzetten in waardevaste goederen zoals juwelen, postzegels, uurwerken, kunst en antiek, piano's… Ook fietsen, vensterglas, trein- en tramtickets en voedsel doen dienst als alternatieve investering. 

Er zijn een aantal uitzonderingen voorzien. Zo geldt de regeling niet voor publieke instellingen, waaronder ook kloosters, kerken en caritatieve en culturele organisaties vallen. Langs die weg kan de maatregel omzeild worden en meer geld beschikbaar blijven van rijkere gezinnen of ondernemers.

De tweede fase van de operatie is het fiscale luik, bedoeld om verrijking als gevolg van de oorlog te belasten en bij te dragen tot de sanering van door de bezetting sterk beproefde openbare financiën. Het wetsontwerp dat Gutt hierover indient bij de Kamer van Volksvertegenwoordigers in december 1944 voorziet een belasting op de vermogensaanwas tussen mei 1940 en oktober 1944. De maatregel valt niet in goede aarde; de meeste kranten verzetten er zich tegen. De oppositie in het parlement tegen Gutt's ontwerp, vooral van de katholieke rechterzijde, zal leiden tot de val van de regering Pierlot in februari 1945.

De regering Van Acker werkt in oktober 1945 een alternatief uit dat bestaat uit drie luiken: winsten die het resultaat zijn van strafbare leveringen aan de vijand worden volledig weg belast, winsten gerealiseerd tijdens de oorlog worden zwaar belast (minimum 70%). Sluitstuk is een kapitaalbelasting van 5%. Schatkistpapier geblokkeerd in het kader van de Gutt-operatie kan gebruikt worden om de belastingen te voldoen. Op die manier worden de monetaire sanering en de fiscale maatregelen gekoppeld. Er is nog een andere band: de monetaire sanering geeft de overheid een inzicht in de financiële vermogens, wat ontduiking lastiger moet maken maar politiek erg gevoelig ligt. 

Het is duidelijk dat de operatie Gutt ingrijpend is, vooral voor wie wat rijker is. Niet alleen kan men niet meer vrij over zijn geld beschikken, de overheid heeft een beter zicht op de vermogens en kan daarop belastingen heffen. De operatie zal dan ook nog lang aanwezig blijven in het collectieve geheugen.  

In de periode zelf geeft de maatregel aanleiding tot protest, niet alleen in de pers en in het parlement, ook op straat. In Brussel bijvoorbeeld betogen handelaars en middenstandorganisaties tegen de operatie in november 1944. De arbeiders, die hun koopkracht sterk zagen dalen tijdens de oorlog hebben minder problemen mee. De maatregel raakt hen minder en compenseert de als onrechtvaardig aangevoelde verrijking op de zwarte markt, waar lage inkomensgroepen het slachtoffer van zijn.