Dinsdag 14 oktober 2014, Eerste Minister Charles Michel, is te gast in het televisiejournaal en verklaart plechtig “De collaboratie was fout. Ik wil daar niet de minste dubbelzinnigheid rond laten bestaan binnen mijn regering”.
Deze rechtstreeks uitgezonden tussenkomst vormt het sluitstuk van een mediarel die ontstond naar aanleiding van een aantal uitspraken van Jan Jambon (vicepremier en minister van Veiligheid en Binnenlandse Zaken) omtrent de collaboratie en de aanwezigheid van Theo Francken (staatssecretaris voor asiel en migratie) op een verjaardagsfeest ter ere van Bob Maes, voormalig collaborateur, stichter van de Vlaamse Militanten Orde (1950) en voormalig senator van de Volksunie.
Bijna 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog, hangt de schaduw van de collaboratie en haar gevolgen nog steeds over de Belgische samenleving.
Deze situatie is vooral te wijten aan de sterke polarisatie tussen nood en zuid wanneer het aankomt op de perceptie van de collaboratie. In Vlaanderen leeft sterk het beeld van collaborateurs die het slachtoffer werden van een genadeloze repressie. De repressie die uitgeoefend werd door de Belgische autoriteiten wordt als een gewelddadig fenomeen omschreven, arbitrair, zonder maat of einde en anti-Vlaams. Realiteit of rechtvaardiging van de eis om amnestie.
Hoe hebben de autoriteiten de “vrienden” van de voormalige vijanden bestraft?
De repressie is een complex fenomeen met meerdere gezichten. Met hun beslissingsmacht kunnen de autoriteiten:
Cijfers alleen volstaan niet om de omvang van het fenomeen te kennen. De aaneenschakeling van verschillende straffen en hun impact op het sociale en familiale leven moeten eveneens in rekening worden gebracht. Iemand kon tijdens de Bevrijding worden opgesloten en vervolgens, bijvoorbeeld, niet langer aanspraak maken op een militair pensioen.
Blijkt er een groot onderscheid, tussen Frans- en Nederlandstaligen, uit de cijfers aangaande de bestraffing van de collaboratie? Was de repressie werkelijk een instrument in handen van de overheid, waarmee het de Vlaamse Beweging probeerde te ontmantelen? Er bestaat geen enkel bewijs voor een zogenaamd ‘anti-Vlaamse’ repressie.
Vrijheidsontneming, vermogenssancties en vervallen- en verbeurdverklaringen worden gecoördineerd door het krijgsauditoraat. Haar rol bestaat erin om te waken over de eenvormigheid van bestraffing.
0,73% van de bevolking in Vlaanderen werd voor daden van collaboratie veroordeeld; in Franstalig België gaat het om 0,52%. Het hogere aantal collaborateurs in Vlaanderen laat zich eenvoudig verklaren: de collaboratie in Vlaanderen had een breder politiek en maatschappelijk draagvlak.
Hoewel minder talrijk, werden de Franstalige collaborateurs zwaarder gestraft, wat blijkt uit het hogere aantal uitgesproken terdoodveroordelingen. Dit verschil is te wijten aan het meer gewelddadige karakter van de Franstalige collaboratie. In tegenstelling tot de drie andere uitingen van de repressie (vrijheidsontneming, vermogenssancties, vervallen of verbeurdverklaringen), maken de administratieve uitsluitingen geen deel uit van een centraal aangestuurde politiek. De criteria worden door elke administratie afzonderlijk vastgelegd. Het risico op machtsmisbruik of onderlinge afrekeningen is reëel, vooral in kleine dorpen en gemeenten. Toch blijkt opnieuw nergens dat dergelijke uitsluitingen vaker in Vlaanderen werden opgelegd.
Bestond er een repressie zonder maat of einde, zoals een aantal mensen in Vlaanderen willen laten uitschijnen? Dit discours moet grotendeels genuanceerd worden en gekaderd worden in de naoorlogse context.
Vrij snel zullen een aantal maatregelen worden getroffen die de gevolgen van de repressiepolitiek moeten verzachten.
24 november 1944, militair gerechtshof te Brussel. Op het beklaagdenbankje een man die verdacht wordt van wapendracht tegen België en het leveren van manschappen, wapens, munitie en geld aan de vijand. Het verdict valt: een celstraf van 20 jaar, verlies van titels en militaire graden, levenslange ontzetting uit de burgerlijke en politieke rechten en een algemene verbeurdverklaring van eigendommen. De verdachte ondervindt aan den lijve hoe de repressie een aaneenschakeling van bestraffingen is. Vier jaar na zijn veroordeling wordt de celstraf teruggebracht tot zes jaar. Uiteindelijk wordt de man voorwaardelijk vrijgelaten op 17 oktober 1949. Op 8 september 1953 komt hij helemaal vrij.
Deze gang van zaken kan symbool staan voor de manier waarop de repressie zich gaandeweg ontwikkelde. De tijd verzacht de zeden. Strafverminderingen zijn aan de orde van de dag. Het aantal (voorwaardelijke) invrijheidsstellingen neemt toe, met name onder de ministers van justitie Albert Lilar en Paul Struye.
In 1965 hebben bijna alle incivieken, ook zij die aanvankelijk ter dood veroordeeld werden, in vrijheid gesteld.
De bedragen die de betrokkenen moeten betalen worden eveneens herzien. Veel betrokkenen zijn niet in staat om ze te betalen. Bovendien kan één en dezelfde persoon op verschillende manieren financieel gestraft worden.
Uiteenlopende maatregelen verzachten de gevolgen voor de betrokkenen. Van de voorziene 20 miljard (na indexering op basis van de kosten van het levensonderhoud, komt dit neer op 3 miljard 800 miljoen euro in 2016) Belgische Frank, wordt slechts 4 miljard daadwerkelijk geïnd.
1952, een man richt zich per brief tot de Procureur des Konings van de rechtbank van eerste aanleg. Hij vraagt om in burgerlijke- en politieke rechten hersteld te worden. Dit soort verzoeken neemt in de jaren na de oorlog stelselmatig toe.
Vrij snel wordt het vervallen verklaren van de burger- en politieke rechten bekritiseerd in zowel binnen- als buitenland. Dergelijke maatregelen vallen volgens velen niet te rijmen met de vrijheid van meningsuiting.
In reactie daarop worden meerdere wetten gestemd (1948, 1952 et 1962) die een gedeeltelijk of volledig herstel van de burger- en politieke rechten mogelijk moet maken. Het wordt ook mogelijk om mensen in ere te herstellen.
30 juni 1961, wordt een cruciale wet gestemd: personen die al dan niet veroordeeld werden tot drie jaar gevangenisstraf kunnen aanspraak maken op al hun rechten. De wet voorziet eveneens in de mogelijkheid tot het verlenen van gratie: eenieder die uit zijn rechten werd ontzet en veroordeeld tot minder da dertig jaar kan een gratieverzoek richten tot de minister van justitie of een burgerlijke rechtbank en zal nadien in zijn rechten hersteld worden.
De gevolgen laten zich onmiddellijk voelen: op het einde van de jaren zestig blijft nog slechts 10 percent van de betrokkenen verstoken van zijn rechten. In hoofdzaak gaat het om mensen die in vrijwillige ballingschap zijn gegaan en zich niet aan het gerecht wensen te onderwerpen.
Het einde van de administratieve uitsluitingen valt minder makkelijk te coördineren. Elke administratie heeft namelijk zijn eigen regels en criteria vastgelegd zonder dat er een gecentraliseerde politiek aan te pas kwam. Dit gebrek aan eenvormigheid werkt uiteraard door in de herzieningsprocedures.
Onder de vier gevolgen van de repressiepolitiek, zijn de vormen van administratieve uitsluiting het hardnekkigst. Bepaalde diensten of voorzieningen blijven voor lange tijd ontoegankelijk voor voormalige collaborateurs.
De amnestie die door een aantal politici wordt bepleit, zou niets aan deze situatie veranderd hebben, aangezien de administratieve uitsluitingen niet onder het strafwetboek vallen.
De collaboratie en repressie zijn twee onderwerpen die met de regelmaat van de klok opduiken in het publieke debat. Het oorlogsverleden blijft voor spanningen zorgen tussen de verschillende gemeenschappen. Dergelijke spanningen worden bijvoorbeeld gevoed door de Vlaamse eis om amnestie voor voormalige collaborateurs.
Deze eis steunt op een slachtofferdiscours waarbinnen de repressie wordt afgeschilderd als onbezonnen, streng, zonder maat of einde en anti-Vlaams. Deze visie strookt niet met de werkelijkheid. Binnen een breder tijdsbestek komt een veel genuanceerder beeld naar voren. Talloze maatregelen werden uiteindelijk getroffen om de gevolgen van de repressie te verzachten en zelfs te laten verdwijnen.
Aerts, Koen, Dirk Luyten, Bart Willems, et Paul Drosse. Was opa een nazi? Speuren naar het oorlogsverleden. Tielt: Lannoo, 2017
Aerts, Koen. « Repressie zonder maat of einde? » De juridische reïntegratie van collaborateurs in de Belgische Staat na de Tweede Wereldoorlog. Gent: Academia Press, 2014.
Van Haecke, Lawrence. « Repressie en epuratie. De bescherming van de uitwendige veiligheid van de Staat als politiek-juridisch probleem tijdens de Belgische regimecrisis (1932-1948) ». Ph.D. Thesis, Universiteit Gent, 2014.
Huyse, Luc, et Steven Dhondt. Onverwerkt verleden : collaboratie en repressie in België 1942-1952. Leuven: Kritak, 1991.
