Kamp Esterwegen

Op 30 januari 1933 werd Adolf Hitler tot rijkskanselier benoemd. Duitsland gleed af in de nationaalsocialistische dictatuur. De vervolging en uitschakeling van politieke tegenstanders kwamen centraal te staan in de nieuwe machtsstructuur. Iedereen die zich tegen het regime verzette, moest worden opgesloten. Over het hele grondgebied van het Reich verrezen concentratiekampen; Dachau opende al in maart 1933.

Drie maanden later besliste het ministerie van Binnenlandse Zaken om in het Emsland drie kampen te bouwen met elk plaats voor 5.000 gevangenen. Dit grensgebied met Nederland maakte deel uit van de deelstaat Nedersaksen. De drie kampen werden ingericht in Börgermoor, Esterwegen en Neusustrum. Op 28 juni werd in Papenburg de SS-Verwaltungs- und Führungsbehörde für die nationalsozialistischen Konzentrationslager (“Administratieve Dienst voor de Rijksconcentratiekampen”) opgericht.

Het kamp van Esterwegen werd tussen juni en augustus 1933 opgebouwd en was ontworpen voor 2.000 gevangenen. In het begin was het terrein enkel met prikkeldraad omheind; in 1934 kwam daar een muur bij. Dat jaar verrees ook een monumentale hoofdingang van bijna zeven meter hoog. Het kamp bestond uit twee grote zones: een deel voor de bewakers en een deel voor de gevangenen.

Aan het begin van de zomer van 1934 was Esterwegen het enige SS-concentratiekamp in het Emsland geworden. In 1936 was het na Dachau het grootste concentratiekamp van het Duitse Rijk.

Een van de bekendste gevangenen was Carl von Ossietzky, winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede van 1935.

Nadat het kamp was opgeheven als concentratiekamp, werd Esterwegen eind 1936 omgevormd tot een kamp onder het ministerie van Justitie. De SS had het complex voor 1,05 miljoen Reichsmark (RM) aan dat ministerie verkocht. Een deel van de opbrengst werd gebruikt om het concentratiekamp Sachsenhausen te bouwen.

Begin 1937 lagen er in totaal vijftien kampen in het Emsland. Esterwegen kreeg toen de benaming Kamp VII.

De gevangenen vormden een gemengde groep: gewone criminelen, politieke tegenstanders, homoseksuelen en soldaten die door militaire rechtbanken waren veroordeeld. Soldaten kregen vooral straffen voor desertie, ongeoorloofde verplaatsingen of “ondermijning van de strijdkrachten”.

De gevangenen moesten dwangarbeid verrichten in het moerasland: draineren, wegen en paden aanleggen, en turf uitgraven. De samenstelling van de kampbevolking en de dagelijkse werking bleven vrijwel onveranderd tot eind 1942.

In de eerste maanden van 1943 werd, ter voorbereiding op de komst van de Nacht-und-Nebel-gevangenen (NN), het zuidelijke deel van het kamp volledig afgezonderd door het met hekken af te sluiten.

Het Nacht und Nebel-decreet (NN – “Nacht en Nevel”) werd eind 1941 ingevoerd. Personen die werden gearresteerd voor aanslagen, spionage, sabotage, communistische activiteiten, hulp aan de vijand of verboden wapenbezit – en bij wie niet vaststond dat ze snel ter dood zouden worden veroordeeld – moesten naar Duitsland worden overgebracht, daar in volledige isolatie worden gehouden en eventueel voor een burgerlijke rechtbank verschijnen.

Zoals Generalfeldmarschall Wilhelm Keitel verklaarde: “De Führer is van mening dat gevangenisstraffen, zelfs levenslang, voor dit soort feiten als een teken van zwakte worden gezien. Een blijvend afschrikkend effect kan alleen worden bereikt door de doodstraf of door maatregelen die familie en bevolking in onzekerheid laten over het lot van de schuldigen. De overbrenging naar Duitsland maakt dit mogelijk.”

Het NN-decreet, op 7 december 1941 door Keitel afgekondigd, trad in werking in België, Nederland, Noorwegen en bezet Frankrijk. Vanuit België werden bijna 5.000 mensen op basis van deze regeling gedeporteerd. Voor de mannen gold dat meer dan de helft van de Belgische NN-gevangenen in het kamp van Esterwegen werden vastgehouden. Zij waren allen gearresteerd wegens verzetsactiviteiten.

De omgeving en de indeling van het kamp vanaf mei 1943

Het kamp bestond uit drie delen: het Vorlager, het Zuidkamp en het Noordkamp.

Het Vorlager was het gedeelte dat voor de bewakers was voorbehouden. Het bestond uit grijze barakken met kleine gordijntjes voor de ramen, aangelegde bloemperkjes… In dit deel bevonden zich ook de barakken waar nieuwe gevangenen werden opgevangen. Daar moesten zij al hun persoonlijke bezittingen afstaan en kregen zij een registratienummer. Verder was er een douchebarak waar uniformen werden uitgedeeld, en een barak waarin alle zakken met persoonlijke spullen en burgerkleding werden opgeslagen. Het Vorlager lag tussen de imposante hoofdpoort van het kamp en de twee gevangenenkampen – Noord en Zuid – en was daarvan gescheiden door een prikkeldraadversperring. Twee deuren met gaas gaven toegang tot het noordelijke en het zuidelijke kamp.

Het hele terrein was omgeven door een muur uit grijze baksteen van ongeveer 2,5 meter hoog, met daarboven drie rijen onder stroom staande draden. Zodra deze draden werden aangeraakt of doorgesneden, ging er een alarm af. Naast de muur waren er zes wachttorens. Aan de binnenzijde, op zo’n drie meter van de omwalling, stonden drie bijkomende prikkeldraadversperringen; de middelste stond onder elektriciteit.

Belgische gevangenen in Esterwegen

Hoewel de grote meerderheid van de gevangenen in het Zuidkamp Belgische verzetslieden waren, bestond ongeveer tien procent uit Fransen uit de departementen Nord en Pas-de-Calais. Daarnaast waren er, naast andere nationaliteiten, ook enkele Nederlanders. Het merendeel van de gevangenen sprak dus Frans of Nederlands.

Vanaf september 1943 kwamen de transporten uit België, meestal na een tussenstop in de gevangenis van Essen. De verplaatsing gebeurde doorgaans in celwagons, die bij veel transporten achteraan aan een gewone trein werden gekoppeld

Ook verschillende prominente figuren uit het Belgische verzet waren in het kamp van Esterwegen opgesloten (cf. de afbeelding).

Barakken

Het kamp beschikte over een tiental identieke barakken voor de gevangenen. Elke barak was van hout, slecht geïsoleerd, 36 meter lang en 10 meter breed, en bestond uit drie delen.

Vooraan bevond zich de eetzaal. Tien tafels werden van elkaar gescheiden door een dubbele rij houten rekken van ongeveer 1,80 meter hoog. Eind mei 1943 verbleven er ongeveer tachtig mannen per barak; in februari 1944 was dat aantal gestegen tot tussen de 160 en 200. 

Daarachter lag het slaapgedeelte, met vier lange rijen stapelbedden — telkens twee naast elkaar — gevuld met strozakken. De bedden stonden in drie verdiepingen boven elkaar. Het derde deel van de barak deed dienst als wasruimte, toilet en urinoir. De tiende barak in de rij was het Revier, de ziekenboeg.

Dit werk gebeurde in een elfde barak aan het uiteinde van het Zuidkamp. Tijdens deze taak konden gevangenen uit verschillende barakken elkaar ontmoeten en spreken.

Vanaf de herfst van 1943 kwam daar een andere opdracht bij: het uitrollen van condensatoren. Ze werden door een corveeploeg naar de barakken gebracht. De bedoeling was het zilverpapier eruit te halen en het paraffinepapier te vlechten tot touw. Sommige gevangenen hielden zich bezig met deze werkzaamheden; anderen speelden, praatten, lazen, gaven lessen, hielden kleine bijeenkomsten of maakten allerlei gebruiksvoorwerpen, zoals pantoffels.

Hoewel de taken lichamelijk weinig zwaar waren, vormde het gebrek aan voedsel een ernstig probleem. Elke gevangene kreeg slechts 800 tot 1.000 calorieën per dag. De voeding was zwaar onvoldoende en de mannen verloren gemiddeld drie tot vijf kilo per maand.

In Esterwegen waren de dagen lang en moest men zichzelf bezighouden. Solidariteit betekende ook dat men elkaars moraal hoog hield. Veel gevangenen gaven lezingen in hun eigen barak of in meerdere barakken om de anderen te steunen en afleiding te bieden.

Begin 1947 werden de negen bewakers van het Zuidkamp van Esterwegen berecht door een Britse militaire rechtbank. 

In Oldenburg velde de rechtbank op 22 maart 1947, na 44 dagen proces, het vonnis. Drie beklaagden werden vrijgesproken; de anderen kregen gevangenisstraffen van drie, vijf en tweemaal vijftien jaar. Twee mannen — Karl Nadler, door de gevangenen “de Gek” genoemd, en Willy Schaefer, bijgenaamd “Charlot” — werden ter dood veroordeeld. In hoger beroep bevestigde de rechtbank de gevangenisstraffen en werd één van de doodvonnissen omgezet in twintig jaar cel.

Wat de site zelf betreft: van mei 1945 tot juli 1947 diende het terrein als interneringskamp van de Britse bezettingsmacht. Daarna werd het omgevormd tot een gevangenis, die in 1951 werd gesloten. Van 1963 tot 2001 gebruikte het Duitse leger achttien barakken als depot.

Sinds 2011 bevindt zich op de voormalige kampplaats de Gedenkplaats Esterwegen.