Nacht und Nebel-decreet (het)

De inval in de Sovjet-Unie (22 juni 1941) leidt in West-Europa tot een toename van het gewapend verzet. De communisten zijn niet langer gebonden aan het niet-aanvalspact dat Hitler en Stalin in 1939 met elkaar hebben afgesloten en grijpen naar de wapens. Aan Duitse zijde groeit al snel het besef dat de bestaande gerechtelijke procedures voor de Duitse krijgsraden niet langer volstaan om de openbare veiligheid te handhaven.

Niet alleen de duur van het vooronderzoek is Hitler een doorn in het oog. De Führer vindt bovendien dat de processen tegen verzetslui te lang aanslepen en dat de uitgesproken vonnissen doorgaans niet streng genoeg zijn. Met het doel het verzet in West-Europa efficiënter te breken en te ontmoedigen, vaardigt veldmaarschalk Wilhelm Keitel op 7 december 1941 in Hitlers opdracht het beruchte Nacht und Nebel-decreet (NN-decreet) uit.

Het NN-decreet schrijft voor dat de Duitse krijgsraden in bezet gebied bij de behandeling van zware verzetsfeiten nog enkel niet-Duitse verzetslui mogen vervolgen als de feiten voldoende opgehelderd zijn en het waarschijnlijk is dat de verdachten snel ter dood veroordeeld en geëxecuteerd zullen worden. Concreet verwacht Berlijn van de krijgsraden dat ze voortaan systematisch de doodstraf uitspreken in strafzaken waarin er sprake is van sabotage, spionage, verboden wapenbezit, gewapende aanslagen tegen personen, ‘communistische drijverijen’ of het eerder vaag gedefinieerde ‘hulp aan de vijand’. 

Voor vrouwen geldt een andere regeling: zij kunnen in bezet gebied enkel de doodstraf krijgen voor moord of lidmaatschap van een gewapende verzetsgroep. Met deze uitzondering wil de Führer voorkomen dat de ter dood veroordeelde vrouwen tot martelaars zouden uitgroeien, net zoals dit tijdens de Eerste Wereldoorlog met de geëxecuteerde Britse verpleegster Edith Cavell is gebeurd.

Voor strafzaken waarin de krijgsraden niet onmiddellijk een doodvonnis kunnen uitspreken, bepaalt het NN-decreet dat de militaire rechtbanken deze zaken in principe aan de gerechtelijke instanties in het Reich moeten overmaken. In praktijk is het Militärbefehlshaber von Falkenhausen die vanaf januari 1942 als hoogste gerechtelijke autoriteit in bezet België en Noord-Frankrijk beslist of een zaak al dan niet in bezet gebied zal worden behandeld.

Generaal von Falkenhausen ziet het NN-decreet als een aantasting van zijn juridische bevoegdheden. Vooral het feit dat de krijgsraden in bezet gebied nog enkel zware strafzaken kunnen behandelen als het waarschijnlijk is dat ze de verdachten ook effectief tot de doodstraf zullen veroordelen, zit hem dwars.

In een poging zijn krijgsraden te ontlasten maakt von Falkenhausen van de NN-procedure gebruik om ook verdachten als NN naar het Reich die perfect in het bezette gebied hadden kunnen berecht. Op 17 maart 1942 uit Wilhelm Keitel, hoofd van het Oberkommando der Wehrmacht (OKW), zijn ongenoegen over deze gang van zaken. Hij verwijt von Falkenhausen openlijk dat zijn krijgsraden het NN-decreet niet in volle omvang toepassen. Keitel is bovendien niet opgezet met het argument van de Militärbefehlshaber dat de executieplaats in Beverlo niet geschikt is om het verwachte grote aantal doodvonnissen in het bezette gebied uit te voeren. In mei 1942 herinnert het hoofd van de juridische dienst van het OKW, Rudolf Lehmann, hem nog eens aan de krachtlijnen van het decreet.

Na de oorlog verklaart von Falkenhausen aan het Belgisch militair gerecht dat hij het aantal NN-deportaties heeft afgebouwd zodra hij vernam dat de vrijgesproken gevangenen ook na hun proces nog in Duitsland werden opgesloten. In werkelijkheid begreep de Militärbefehlshaber al snel dat de civiele rechtbanken in het Reich de massale instroom aan NN-zaken niet verwerkt kregen. Vaak duurde het maanden vooral de zaak in Duitsland werd behandeld. Een groot deel van de Belgische NN verscheen zelfs nooit voor de rechter.

Door verzetslui sneller als NN te laten deporteren heeft von Falkenhausen hen van een snelle executie in bezet gebied behoed. Om diezelfde reden dringen Belgische advocaten zoals Frédéric Eickhoff er bij de bezetter vaak op aan om verzetslui niet in België te berechten, maar hen wel als NN naar Duitsland te sturen. De strafpleiters beseffen namelijk dat het vaak één tot twee jaar zou duren vooraleer een verdachte in het Reich ook effectief voor de rechter verschijnt. De advocaten hopen dan ook dat de oorlog tegen die tijd al lang voorbij zou zijn.

Voor de behandeling van de NN-zaken rekenen de nazi’s in de eerste plaats op civiele uitzonderingsrechtbanken in het Reich. In de regel worden gevangenen ook opgesloten in de buurt van de bevoegde rechtbank. In een eerste fase van de NN-procedure staat het Sondergericht van Essen in voor de behandeling van de NN-zaken uit België en Noord-Frankrijk. Als gevolg hiervan komen de NN-verdachten vanaf februari 1942 terecht in de nabijgelegen gevangenissen van Essen, Bochum en Wuppertal. In augustus van datzelfde jaar beslist het OKW om alle al veroordeelde NN-gevangenen naar andere strafinrichtingen over te brengen: het tuchthuis van Sonnenburg voor de mannen, de gevangenis van Lübeck-Lauerhof voor de vrouwen. Sommige NN-gevangenen, onder wie een reeks vrouwen van wie het doodvonnis niet wordt uitgevoerd, belanden in de strafinrichtingen van Cottbus en Jauer.

Vanaf het voorjaar van 1943, op het ogenblik dat de geallieerde bombardementen op het geïndustrialiseerde Ruhrgebied toenemen, worden de nog niet veroordeelde gevangenen uit de streek geëvacueerd. Mannelijke NN-verdachten in afwachting van hun proces worden voortaan naar het strafkamp van Esterwegen overgebracht, terwijl de vrouwen eerst in Zweibrücken worden opgesloten. Tegelijkertijd blijven de gevangenissen van Essen en Bochum dienstdoen als transitcentrum voor nieuwe NN-gevangenen, meestal in afwachting van hun overbrenging naar Esterwegen.

Een groot deel van de NN-gevangenen zal echter nooit voor de rechter verschijnen, onder andere doordat de SS zich vanaf meet af aan met de NN-procedure bemoeit. Al in februari 1942 laat admiraal Canaris, hoofd van de Duitse inlichtingendienst Abwehr, aan zijn diensten weten dat zij elke NN-deportatie nauwgezet aan het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) moeten melden. Deze laatste dienst, de SS-administratie die in nazi-Duitsland onder meer verantwoordelijk is voor de interne veiligheid, wijst vervolgens een politiedienst aan op basis van de plaats van opsluiting, die het NN-dossier verder zal opvolgen. Enkele maanden later, in augustus 1942, maakt het RSHA het mogelijk om NN-gevangenen die om welke reden dan ook niet voor een uitzonderingsrechtbank kunnen worden gebracht, als veiligheidsmaatregel voor de duur van de oorlog in een concentratiekamp op te sluiten. Als gevolg van deze maatregel worden in de loop van 1944 heel wat Belgische NN-gevangenen vanuit Esterwegen naar het concentratiekamp van Sachsenhausen overgebracht, waar de levensomstandigheden aanmerkelijk slechter zijn dan in de Duitse strafinrichtingen.

In oktober 1942 besluiten de nazi’s om alle NN-verdachten tegen wie er onvoldoende verdenkingen bestaan, die door de uitzonderingsrechtbanken zijn vrijgesproken of slechts tot een korte vrijheidsstraf zijn veroordeeld, over te dragen aan de SS. Door hen in een concentratiekamp op te sluiten, willen de nazi’s voorkomen dat ze met hun terugkeer het afschrikkend effect van de NN-procedure zouden ondermijnen.

Vanaf september 1944 stemt de Wehrmacht tot slot in met de overdracht van alle NN-gevangenen aan de SS. Dit betekent het formele einde van de NN-procedure en de overbrenging van alle NN-verdachten naar concentratiekampen. De mannen komen voornamelijk in Gross-Rosen en Sachsenhausen terecht, terwijl de vrouwen naar Ravensbrück en Mauthausen worden gedeporteerd. Op papier blijven de gedeporteerden gelden als ‘NN’, maar in werkelijkheid verschilt hun behandeling niet van die van de andere concentratiekampgevangenen.

Exacte cijfers over het aantal NN-gevangenen dat vanuit West-Europa naar nazi-Duitsland is gedeporteerd, zijn er niet. Schattingen spreken over minstens 7000 NN-gevangenen. Voor bezet België en Noord-Frankrijk zijn de cijfers concreter, hoewel ook hier verder onderzoek gewenst is: op basis van een reeks Dutise registers van het militair bestuur valt af te leiden dat generaal von Falkenhausen tussen januari 1942 en mei 1944 zich over het dossier heeft gebogen van minstens 5166 potentiële NN-verdachten, waarvan hij er uiteindelijk 4517 voor deportatie als NN-gevangene aanwijst. Minstens 258 van hen zijn na een doodvonnis in het Reich terechtgesteld, meestal door onthoofding.