Deportatie (de)

Het deporteren van politieke tegenstanders naar kampen en strafinstellingen in het Duitse Rijk vormt een fundamenteel onderdeel van het Duitse repressiebeleid. Deportatie stelt de bezetter niet alleen in staat om de overvolle gevangenissen in het bezette gebied te ontlasten, maar biedt hem ook de mogelijkheid zich te ontdoen van burgers van wie de verdere opsluiting in België een potentieel risico voor de openbare orde vormt. 

De deportaties vanuit bezet België hebben zowel een gerechtelijk als een buitengerechtelijk karakter. Onder de gedeporteerden bevinden zich niet alleen veroordeelden die hun straf in een Duitse strafinrichting moeten uitzitten, maar ook verdachten die, in afwachting van hun proces, als Nacht und Nebel-gevangenen naar Duitsland worden overgebracht. Daarnaast worden zogenoemde Sicherheitshäftlinge zonder enige vorm van proces naar concentratiekampen gestuurd. Naast politieke gevangenen start de bezetter vanaf de zomer van 1942 ook met de deportatie van raciale gevangenen naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau en, vanaf oktober 1942, met het wegvoeren van Belgische dwangarbeiders naar de oorlogsindustrie in het Rijk.

De deportaties verlopen hoofdzakelijk per trein, waarbij de bezetter gebruikmaakt van de diensten van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS). Soms vinden de transporten plaats in kleine groepen, maar meestal vertrekken er grootschalige konvooien vanuit België, waarbij honderden gevangenen of dwangarbeiders tegelijk worden weggevoerd. De omstandigheden waarin de deportaties plaatsvinden, variëren in de tijd en zijn afhankelijk van het type gedeporteerden. Dwangarbeiders worden doorgaans vervoerd in passagiersrijtuigen, terwijl raciale en politieke gevangenen meestal in veewagons worden gedeporteerd.  

Deportatie treft niet alleen veroordeelden, maar sinds de zomer van 1941 ook verzetslui en politieke tegenstanders die de bezetter zonder vonnis naar de Duitse concentratiekampen laat overbrengen. De wettelijke basis voor deze deportaties gaat terug tot februari 1941, het moment waarop de bezetter in België de Sicherheitshaft introduceert. Voortaan kan de politiedienst Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst (Sipo-SD) zelfstandig verzetslui en politieke tegenstanders preventief van hun vrijheid beroven en hen zelfs voor onbepaalde duur laten opsluiten in een concentratiekamp. Het eerste konvooi, met aan boord 256 politieke gevangenen van het fort van Breendonk en de citadel van Huy, verlaat België op 22 september 1941 en heeft het kamp van Neuengamme als eindbestemming. Nadien volgen regelmatig transporten naar kampen zoals Buchenwald, Mauthausen, Vught, Sachsenhausen en Dachau, terwijl Belgische vrouwen in de regel in Ravensbrück belanden. Het exacte aantal politieke gevangenen dat vanuit België naar de concentratiekampen is gedeporteerd, is niet gekend, maar schatting spreken van zo’n 6 à 7000 personen.  

In de zomer van 1942 start de bezetter ook met de deportatie van raciale gevangenen naar het vernietigingscentrum van Auschwitz-Birkenau. De draaischijf voor deze deportaties vanuit bezet België is de Mechelse kazerne Dossin, waar de Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst een speciaal verzamelkamp voor de Joden in België heeft ingericht. Het eerste konvooi verlaat het Judenssammellager Dossin op 4 augustus 1942. Aan boord van de trein bevinden 999 Joden: 573 mannen en 426 vrouwen, waaronder ook 51 kinderen jonger dan 15 jaar. Het is het eerste transport in een reeks van 28, allen met het vernietigingscentrum van Auschwitz-Birkenau als eindbestemming. Van de 25.257 gedeporteerden, onder wie ook 351 Roma en Sinti, komen er 24.140 (of 94,7 procent) om het leven. 

Naast de 28 grote konvooien is Dossin ook de vertrekplaats van vier kleinere Sondertransporten, goed voor in totaal 218 Joodse gedeporteerden. De meeste gedeporteerden zijn afkomstig uit landen waarmee nazi-Duitsland goede diplomatieke relaties onderhoudt, zoals Hongarije en Turkije, of uit landen die het niet extra wil provoceren, zoals Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. In tegenstelling tot de 28 grote konvooien hebben deze Sondertransporten niet Auschwitz-Birkenau als eindbestemming, maar wel de concentratiekampen van Bergen-Belsen, Buchenwald, en Ravensbrück, of het Franse interneringskamp van Vittel. Hierdoor liggen de overlevingskansen van deze groep aanzienlijk hoger. Meer dan de helft van de 218 Joden die met een Sondertransport werden gedeporteerd, overleeft de oorlog.

Naast deportaties naar Auschwitz-Birkenau deporteert de bezetter in de loop van de bezetting ook Joden naar de Atlantische kust, waar ze als dwangarbeiders worden ingezet bij de bouw van Hitlers Atlantikwall.

De meeste arbeiders worden ingezet in de Duitse oorlogsindustrie. Grote bedrijven als Krupp, IG Farben en Dornier maken gebruik van hun arbeid om de productie op peil te houden. Na hun werkdag verblijven de verplichttewerkgestelden vaak in barakkenkampen, de zogenoemde Gemeinschaftslager, waar de leefomstandigheden vaak erbarmelijk zijn. Voor werkweigeraars is de situatie nog slechter: zij belanden in strafkampen (Erziehungslager), zoals dat in Kahla.

Sommige verplichttewerkgestelden hebben meer geluk en worden toegewezen aan een landbouwer of kleine zelfstandige. In dergelijke gevallen zijn de levens- en arbeidsomstandigheden doorgaans iets draaglijker, mede omdat deze werkplekken niet het doelwit zijn van geallieerde bombardementen — in tegenstelling tot de grote industriële sites.

Het exacte aantal Belgische arbeiders dat in Duitsland om het leven is gekomen, is niet bekend. Naar schatting zijn tussen augustus 1940 en juni 1944 ongeveer 3.400 arbeiders overleden, onder wie zich ook een onbekend aantal vrijwillige arbeiders bevindt. Aangenomen wordt dat het werkelijke dodental hoger ligt, aangezien de cijfers geen gegevens bevatten over de laatste zes maanden van de oorlog.

De laatste en veruit grootste groep gedeporteerden bestaat uit naar schatting 189.000 Belgen die, na de invoering van de verplichte tewerkstelling in Duitsland, als dwangarbeiders naar het Reich zijn overgebracht. Met de Duitse verordening van 6 oktober 1942 eigent de bezetter zich namelijk de mogelijkheid toe om mannen van 18 en 50 jaar, en tot maart 1943 ook vrouwen van 21 tot 35 jaar, verplicht in Duitsland tewerk te stellen.

Wie voor de Arbeitseinsatz wordt aangeduid, ontvangt een convocatie van het plaatselijke Duitse aanwervingsbureau (Werbestelle) voor een medische keuring. Goedgekeurde arbeiders krijgen een arbeidsplek toegewezen en een contract voorgeschoteld. Verplichttewerkgestelden die het contract ondertekenen, ontvangen een premie van 750 Belgische frank en tijdelijke geldelijke voordelen voor hun achtergebleven familieleden, maar krijgen na de oorlog het etiket van ‘vrijwillig arbeider’ opgeplakt. Wie weigert te tekenen, ontvangt enkele dagen later alsnog een oproepingsbrief, met het bevel zich op een vastgelegde dag en tijd, met bagage, aan te melden op een opgegeven treinstation. Verplichttewerkgestelden die zich niet op het perron aanmelden of eerder al geweigerd hebben om zich op de Werbestelle aan te bieden, wordt voortaan als ‘werkweigeraar’ beschouwd en loopt het risico op vervolging. Opgepakte werkweigeraars belanden in afwachting van hun gedwongen deportatie vaak in een doorgangskamp, zoals dat in de Antwerpse Van Diepenbeekstraat of de rijkswachtkazerne van Etterbeek.

De speciale treinen met verplichttewerkgestelden houden halt in Aken, vanwaar de arbeiders met pak en zak naar een verzamelkamp op enkele kilometer van het treinstation worden overgebracht. Enkele uren later vertrekken ze opnieuw, dit keer richting grotere verzamelkampen in onder andere Hannover, Magdeburg of Berlijn. Daar worden ze opgehaald door vertegenwoordigers van het lokale Arbeitsamt of bedrijfsafgevaardigden en verder vervoerd naar hun uiteindelijke werkplek.