Als linkse en kritisch ingestelde intellectueel vormt Luc Somerhausen een belangrijke persoon. Hij treedt toe tot het verzet, wordt aangehouden en gedeporteerd. Na zijn terugkeer neemt hij resoluut de verdediging van de politieke gevangenen en gewezen weerstanders ter harte. Gecultiveerd en gedistingeerd, maar tegendraads en niet voor één gat te vangen. Dat zijn de epitheta die nog het beste passen bij zijn persoonlijkheid.
« Il va cependant de soi que cette collaboration ne peut ni doit en rien aliéner ma liberté d’action politique » (“Het spreekt nochtans vanzelf dat die medewerking geenszins in de weg mag of moet staan van mijn politieke vrijheid van handelen”). Enkel op die voorwaarde wil Luc Somerhausen in 1928 de Brusselse correspondent worden van het Marx-Engels-Instituut dat, vanuit Moskou, nog enkele jaren onafhankelijk van de bolsjewisten kan opereren. Zijn ouderlijke milieu is burgerlijk-liberaal, maar Somerhausen kiest op vrij jonge leeftijd voor het socialisme. Op zeventienjarige leeftijd begint hij te militeren binnen de Belgische Werkliedenpartij (BWP), met name binnen de Socialistische Jonge Wacht.
Gewapend met een licentie in de politieke wetenschappen (ULB, 1926), zet Somerhausen zijn eerste stappen in de journalistiek. Hij wordt correspondent van de Parijse krant Le Populaire. In zijn journalistieke werk weet hij zich nauw verbonden met de socialistische beweging. Als hem een vaste aanstelling bij Le Peuple wordt aangeboden, voelt hij zich gevleid. Tegelijkertijd is bij het Beknopt Verslag van de Senaat een betrekking van redacteur vrijgekomen. Somerhausen staat gunstig geklasseerd in de geschiktheidsproef. De betrekking is niet voltijds, maar biedt afdoende bestaanszekerheid en intellectuele onafhankelijkheid. Hij kan ze probleemloos met andere, lossere activiteiten combineren. Na een uiterst moeilijk gewetensdebat kiest Somerhausen voor de Senaat.
Begin 1931 zet Moskou een punt achter de onafhankelijke werking van het Marx-Engels-Instituut. Somerhausen ziet zijn contract met dat instituut opgezegd, maar kan zich nog op een ander domein uitleven: zijn liefde voor het theater. Hij neemt deel aan het bestuur van Brusselse toneelhuizen als het Théâtre des Galeries en het Théâtre du Résidence Palace. Het theater wordt één van de grote passies in zijn leven, naast de Senaat, de journalistiek en de geschiedenis van het marxisme.
In mei 1940 volgt Luc Somerhausen Kamer en Senaat naar het Franse Limoges. Daar woont hij de historische vergadering bij waarin de Belgische parlementsleden de houding van koning Leopold III schandvlekken. Hij vervult er tevens enkele officiële missies naar Vichy.
Terug in België in augustus 1940, kan hij professioneel gezien de draad niet meteen opnemen. Parlementaire activiteiten en dito verslaggeving in het bezette België zijn uiteraard uitgesloten. Volgens een draaiboek uit 1939 kan evenwel het parlementaire personeel ter beschikking van een andere openbare dienst worden gesteld. Winterhulp dat einde oktober 1940 het leven ziet, komt zeker in aanmerking. Somerhausen wordt toegevoegd aan het Centraal Uitvoerend Comité van Winterhulp dat kantoor houdt aan het Brusselse Koningsplein. Zijn werk daar houdt verband met de propaganda.
Zijn nieuwe werkomgeving is een gunstige voedingsbodem voor verzet. Om te beginnen is hij omringd door heel wat collega’s van de parlementaire diensten, maar ook tal van andere overheidsdienaren die door toedoen van de bezetter van hun normale werk zijn beroofd. De werksfeer bij Winterhulp is dus veeleer anti-Duits. Bovendien bevindt de locatie zich dichtbij de klassieke Belgische machtscentra. Diegenen die “iets willen doen” tegen de bezetter, kunnen er vrij gemakkelijk informele contacten aanknopen. Op die manier ontstaan verzetskernen die, in vele gevallen, ook verstrengeld raken met de wereld van de inlichtingen. Wellicht komt het daardoor dat Somerhausen op een geheel natuurlijke manier het verzet inrolt.
Hij werkt mee aan de Belgicistische verzetskrant La Voix des Belges en wordt inlichtingen- en actieagent. Als Franstalige Brusselaar, universitair gediplomeerd en werkzaam in een openbare dienst, beantwoordt hij goed aan het profiel van die agenten. Binnen welke netwerken hij precies opereert, zal hem pas achteraf duidelijk worden. Jean Braem, een collega van de Senaatsdiensten, is net als Somerhausen bij Winterhulp gedetacheerd. Braem ontvangt opdrachten vanuit Londen, onder meer in verband met het verspreiden van propagandamateriaal. Hij is actief binnen Samoyède en schakelt bij zijn opdrachten Somerhausen in. Daarnaast werkt Somerhausen vanaf einde oktober-begin november 1942 voor Wim. Dat netwerk is ontstaan op initiatief van de Nederlandse koningin Wilhelmina en laat inlichtingen uit het bezette Nederland via Belgische koerierslijnen naar Groot-Brittannië doorsluizen. Zijn opdrachten zijn erg divers. Somerhausen zoekt onderdak voor Belgische en Nederlandse parachutisten en bezorgt hun valse papieren. Hij zoekt geschikte locaties voor radio-uitzendingen en bewaart documenten bij zich thuis.
Om de bezetter te verschalken, gaat hij door het leven als Lucien Demeur. Met zijn nieuwe identiteit wil hij naar alle waarschijnlijkheid eer betonen aan Lucien Jottrand en Adolphe Demeur, de progressieve liberalen uit zijn moederlijke lijn.
Met de clandestiene socialistische beweging staat Somerhausen tijdens de bezettting niet echt in contact. Overigens voelt hij enkel walging, als hij sommige socialistische dignitarissen hoort jammeren over het wegvallen van hun salaris door de oorlogsomstandigheden.
Meer in het algemeen gaat Somerhausen onnodige contacten uit de weg. Voorzichtigheid is voor hem de boodschap. Suzanne Samuel, zijn vriendin die later zijn echtgenote zal worden, is immers van Joodse afkomst, maat staat niet als zodanig geregistreerd. Wie kan hij vertrouwen, wie niet? Als de Duitse bezetter achter zijn dubbelleven komt, kan hijzelf de doodstraf krijgen of worden gedeporteerd zonder enig spoor achter te laten. De Abwehr laat trouwens de inlichtingennetten infiltreren, ook binnen de muren van Winterhulp.
Bergen op Zoom, mei 1943.
Een Nederlandse contraspion komt aan de weet hoe het netwerk Wim functioneert en welke pseudoniemen de leiders Gaston Vandermeerssche en Joseph (John) Cohen gebruiken. De dagen van Wim zijn geteld. Somerhausen verneemt dat één van zijn eigen medewerkers is opgepakt. Op 28 mei 1943 wil hij dat aan Cohen melden en begeeft hij zich naar diens woning te Watermaal-Bosvoorde. Daar wordt Somerhausen zelf aangehouden wegens spionage.
Luc Somerhausen wordt eerst opgesloten in de gevangenis van Sint-Gillis. Begin oktober 1943 wordt hij gedeporteerd en vangt een lijdensweg aan die hem in totaal naar acht detentieplaatsen of kampen brengt. Als Nacht und Nebel-gevangene mag hij geen hulp of boodschappen vanwege de buitenwereld ontvangen.
Na enkele dagen in de gevangenis van Essen te hebben doorgebracht, wordt Somerhausen op 12 oktober 1943 naar het Strafgefangenenlager van Esterwegen vervoerd. Hij belandt er in barak nr. 6 waar de gevangenen, om de honger te vergeten, diepgaande gedachtewisselingen en conferenties houden. Somerhausen neemt daar actief aan deel en verbroedert er met communistische medegevangenen als Jean Lagneau. De linkse jongeren van de barak zijn erg onder de indruk van de erudiete veertiger Somerhausen.
Samen met andere vrijmetselaars richt Somerhausen te Esterwegen een loge op, Liberté Chérie. Een benaming die in de gegeven omstandigheden niet anders dan een hartenkreet kan zijn. Somerhausen en zijn geestesgenoten laten ze overigens doorklinken in hun versie van Le Chant des Marais.
Na kortere passages in drie andere detentiecentra wordt Somerhausen in februari 1944 in het Nederlandse Haaren geïnterneerd. De voedselbedeling is er in handen van het Nederlandse Rode Kruis. Somerhausen en zijn lotgenoten kunnen zich te goed doen aan gerookte palingen, boter en erwtensoep. Ze sterken er goed aan, wat voor Somerhausen van levensbelang zal zijn tijdens de rest van zijn gevangenschap.
In juli 1944 wordt hij overgebracht naar Vught en in september 1944, met één van de laatste transporten naar het concentratiekamp van Sachsenhausen. Daar krijgt hij het weleens aan de stok met de SS, maar communistische medegevangenen nemen hem in bescherming. Hij is ervan overtuigd dat ze, dankzij hun aanwezigheid in het kampsecretariaat, hem voor transfert naar een vernietigingskamp hebben behoed.
Samen met andere gevangenen van Sachsenhausen wordt Luc Somerhausen op 21 april 1945 op dodenmars gestuurd richting Lübeck. Het sinistere plan om ze daar op schepen te zetten en te laten verdrinken, gaat een tiental dagen later de mist in. De SS-bewaking kiest immers het hazenpad. Na een ziekenhuisopname en enkele tussenstops in Duitsland kan Somerhausen naar België terugkeren.
Op 21 mei 1945 bereikt een zwaar afgetakelde en vermagerde Somerhausen het Sint-Pietersziekenhuis te Brussel. Hij kampt met angststoornissen, een dubbele perforatie van het trommelvlies, pleuritis en scheurbuik; zijn gezichtsvermogen en geheugen zijn aangetast. De eerste maanden na zijn terugkeer moet hij in een ziekenhuis doorbrengen.
Het duurt tot 25 september 1945 eer Somerhausen weer zijn plaats kan innemen aan de verslagtafel in de Senaat. In het halfrond feliciteert voorzitter Robert Gillon hem voor zijn moed en wilskracht tijdens zijn hachelijke gevangenschap. Vele anderen hebben het niet gehaald. Onder hen Jean Braem, de collega die hij bij diens opdrachten vanuit Londen heeft ondersteund en de meeste andere vrijmetselaars met wie Somerhausen Liberté Chérie heeft opgericht.
De kameraden met wie hij gedeporteerd werd, gaan hem nauw aan het hart. Hij verdedigt hun belangen binnen de Nationale Confederatie van Politieke Gevangenen en Rechthebbenden, als voorzitter van de Brusselse afdeling en nationaal ondervoorzitter. Somerhausen wordt tevens de drijvende kracht achter het Bulletin d’Information des Prisonniers poltiques, Résistants et Combattants.
Intussen heeft zijn politieke engagement nieuwe wendingen aangenomen. Hij bewaart positieve herinneringen aan zijn communistische kampgenoten en tijdens de eerste jaren na de bevrijding is zijn bewondering voor de Sovjet-Unie grenzeloos. Somerhausen is meer dan ooit overtuigd van het gelijk van het marxisme en niet opgezet met de reformistische en Atlantische koers van de sociaaldemocratie. Een en ander verklaart zijn toetreding tot de Communistische Partij van België in 1948. Toch stuit het gebrek aan interne democratie hem geweldig tegen de borst en in 1954 wordt hij uit de partij gezet. Na de Hongaarse Opstand van 1956 wordt hij opnieuw de ongebonden linkse intellectueel die hij tenslotte altijd is geweest. Zijn inzet voor de politieke gevangenen, weerstanders en oud-strijders gaat onverminderd door. Somerhausen wordt voorzitter van de Vriendenkring van Sachsenhausen, ijvert binnen meerdere commissies voor een betere organisatie van de hulpverlening aan oorlogsslachtoffers en vertegenwoordigt de Unie van de Inlichtingen- en actiediensten in het Comité de Contact des Associations patriotiques. Als tijdens de jaren zestig stemmen opgaan om ook in België de studie van de Tweede Wereldoorlog institutioneel vorm te geven, is Somerhausen “incontournable” of onmisbaar geworden. Zijn rol bij de oprichting van het Navorsings-en Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, thans CegeSoma, is niet meer weg te denken. Hij maakt deel uit van het wetenschappelijk comité van het centrum en wordt er later ook de ondervoorzitter van. Bij zijn overlijden in 1982 verliezen het centrum en zijn personeel een minutieuze en kritische inspirator die hun, ondanks zijn soms norse uiterlijk, een warm hart toedroeg.
Ten dienste van de Senaat en het vaderland. De lotgevallen van Jean Braem, Fernand Dustin en Luc Somerhausen, https://www.senate.be/www/?MIval=index_senate&MENUID=59000&LANG=nl
Archief van het CEDOM-MADOC, Maçonniek Studie en Documentatiecentrum, reeks DGM 16, Loges temporaires, Liberté Chérie
Franz BRIDOUX, La Respectable Loge Liberté Chérie au Camp de concentration d'Esterwegen. " Nuit et brouillard ", éditions Télélivre, 2021.
Interview van Luc Somerhausen door José GOTOVITCH, 26 november 1980, CegeSoma, geluidsopname, 547_0000_CS-INT-B_00321_001.
Fabrice MAERTEN, Archives Luc Somerhausen, Inventaire 32, Bruxelles, CEGES, 2002.
Michiel VERMOTE, ‘Luc Somerhausen‚‘agent-prospecteur‘ in dienst van Moskou‘, in Brood & Rozen, 14, (2009), 5, p. 40-53
