Jozef Lysens (1896-1950) is tijdens de bezetting de VNV-gouverneur van Limburg. Hij zet de deur wijd open voor de uitvoering van de machtsgreep van het VNVen de uitvoering van de collaboratiepolitiek, vooral op gebied van de ordehandhaving en bestrijding van het verzet.
Jozef Lysens raakt tijdens de Eerste Wereldoorlog betrokken bij de Frontbeweging en wordt na 1918 tot tien maanden hechtenis veroordeeld. Hij wordt doctor in de rechten (Universiteit Luik) in 1924 en wordt dan advocaat in Tongeren. Hij is actief in het Algemeen Christelijk Werknemersverbond en is medeoprichter van de Katholieke Vlaamsche Volkspartij in Limburg. Na 1933 maakt hij de overstap naar het Vlaams Nationaal Verbond. Tussen 1936 en 1939 is hij provinciaal senator voor het VNV en na oktober 1938 wordt hij ook schepen in Tongeren via een Vlaamse Concentratielijst.
Op 1 april 1941 wordt Jozef Lysens (1896-1950) benoemd tot de nieuwe gouverneur ad interim van de provincie Limburg. Dat is een verrassing want er zijn andere VNV-kandidaten met meer invloed en ambitie.
Lysens ondersteunt actief en openlijk de collaboratiepolitiek van het VNV en draait ook mee in partijpolitieke activiteiten. Hij neemt deel aan openbare VNV-activiteiten en is lid van organisaties zoals de ‘Tollenaere Stichting’ (voor sociale hulp aan families van gesneuvelde Oostfronters) en de ‘Tehuizen Moeder en Kind’ (een sociaal project gepatroneerd door het VNV). In 1942 neemt hij deel aan de officiële ontvangst van het Vlaamse Legioen in het stadhuis van Hasselt. Hij is aanwezig op de begrafenis van Staf De Clercq en neemt deel aan culturele evenementen in de sfeer van de collaboratie. Eind 1941 wordt hij voorzitter van de Provinciale Cultuurdienst van Limburg en medio 1942 voorzitter van de Interprovinciale Cultuurdienst. Hij steunt de propaganda voor de Unie van Hand- en Geestesarbeiders, de nieuwe ‘eenheidsvakbond’, bij het provinciepersoneel.
Na zijn aantreden als gouverneur stelt hij VNV-leden Lucien Van Roey, Jef Olaerts en Robert Fransman voor als lid van de Bestendige Deputatie.
In het algemeen is Lysens een zwak figuur. Hij krijgt bovendien gezondheidsproblemen en is langere periodes afwezig. Hij wordt vervangen door zijn kabinetschef Theo Brouns die fungeert als plaatsvervangend gouverneur. Als gouwleider van het VNV heeft Brouns ook grote partij-invloed. Er bestaat dus een zekere dubbelzinnigheid in de concrete uitoefening van het gouverneurschap tijdens de bezetting.
Als gouverneur speelt hij een belangrijke rol in de (lokale) machtsgreep van het VNV in Limburg. Het kabinet van gouverneur Lysens sluit zich af van de reguliere provinciale administratie en onderhoudt hechte contacten met het VNV. In 83 Limburgse gemeenten wordt een VNV-burgemeester benoemd. Iets meer dan de helft van alle Limburgse burgemeesters is zo in 1943 een VNV-lid. Van de bezettingsbenoemingen was er ca. 70% géén lid van de gemeenteraad, en ca. 80% daarvan was lid van het VNV.
Gouverneur Lysens steunt een ordehandhaving met prioriteit bij de bescherming van VNV-leden. Hij geeft relatief achteloos onwettelijke Duitse bevelen door. Hij steunt de verplichte tewerkstelling en eist dat burgemeesters namenlijsten van ‘asociale elementen’ opstellen. Hij leidt in mei 1942 een vergadering met VNV-burgemeesters over de bestrijding van het lokale verzet. Ook kleine, lokale vormen van het oproepen tot verzet lijkt hij concreet na te trekken. Op 2 juni 1942 geeft hij de Limburgse burgemeesters het bevel om mee te werken aan de Duitse opsporing en arrestatie van neergestorte geallieerde piloten. Met het oog op de nationale feestdag geeft hij op 18 juli 1942 de Limburgse burgemeesters de opdracht om ‘onbekenden’ op hun grondgebied aan te houden en naar de Feldgendarmerie te brengen. In oktober 1942 maakt hij de provincielokalen vrij voor de werving voor het oostfront. Op 25 januari 1943 eist hij bij Romsée ondersteuning door de politie van collaborerende controleurs. In de laatste bezettingsfase coördineert zijn kabinet de zogenoemde ‘reserve-hulppolitie’ in Limburgse steden en gemeenten (collaborateurs in gemeentedienst onder een VNV-burgemeester).
De Krijgsraad van Hasselt veroordeelt hem in december 1945 in eerste aanleg tot de doodstraf, wat herleid wordt tot 25 jaar hechtenis. Omwille van zware gezondheidsproblemen wordt hij in 1949 voorwaardelijk in vrijheid gesteld en na enkele maanden overlijdt hij.
Daniel Coninckx, “De politieke elite in Limburg (1936-1946)”, in Het Oude Land van Loon. Jaarboek van de Federatie der Geschied- en Oudheidkundige Kringen van Limburg, Beringen, 1995, p. 75.
Bruno De Wever, “Het Vlaams Nationaal Verbond in Limburg 1933-1944”, in Het Oude Land van Loon. Jaarboek van de Federatie der Geschied- en Oudheidkundige Kringen van Limburg, Beringen, 1995, p. 23-50.
Evrard Raskin, “Limburg”, in Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (NEVB) Online, https://nevb.be/wiki/Hoofdpagina
Nico Wouters, Oorlogsburgemeesters 40-44. Lokaal bestuur en collaboratie in België, Lannoo, Tielt, 2004
Nico Wouters, De Führerstaat. Overheid en Collaboratie in België (1940-1944), Lannoo, Tielt, 2006
