Collaboratie in Vlaanderen

De collaboratie in Vlaanderen spruit voort uit twee bronnen die al voor de Duitse bezetting bestonden: antidemocratie en anti-Belgische Vlaams-nationalisme, twee maatschappelijke stromingen die zich in de jaren 1930 hebben verstrengeld in het Vlaams Nationaal Verbond (VNV). De leiders van het VNV zagen zich als de enige legitieme vertegenwoordigers van het Vlaamse volk dat zich moest ontvoogden van de Belgische staat om zich aan te hechten bij Nederland. Met dit Dietse programma bevochten niet alleen de Belgische staat maar ook de democratisch-civiele maatschappij in Vlaanderen zelf. Het VNV haalde in de verkiezingen van 1939 15% in Vlaanderen, goed voor een kleine 200.000 stemmen. Ca. 25.000 Vlamingen waren lid van het VNV.

VNV-leider Staf De Clercq speelde een belangrijke rol in de gang naar de collaboratie van zijn partij. Hij knoopte al voor de oorlog geheime besprekingen aan met onder meer de Abwehr en hij richtte een Militaire Organisatie (MO) van VNV’ers in het Belgische leger op die bereid waren op zijn bevel de Belgische defensie te ontwrichten. Hoewel deze MO niet effectief in actie kwam, pronkte De Clercq ermee in de eerste maanden van de bezetting toen hij achter de schermen gesprekken voerde met het militaire bezettingsbestuur (MB) en bij zijn eerste openbare optreden in november 1940 waarin hij de onvoorwaardelijke collaboratie van het VNV aankondigde.

Geïnspireerd door Hitlers bevel in juli 1940 om de Germaanse Vlamingen te bevoordeligen ten opzichte van de Romaanse Walen zag het MB in het VNV een geschikte partner om de rust en de orde te bewaren, eens de leiders van de partij bereid waren te erkennen dat alle macht in handen lag van Adolf Hitler en dat er voorlopig niet kon geraakt worden aan de bestaande grenzen. Dietsland moest dus in de koelkast. Toen de VNV-leiding dat niet meteen deed, fnuikte het MB in augustus 1940 een eerste poging van het VNV om met een zogeheten Volksbeweging het politieke monopolie in Vlaanderen op te eisen. Nadat De Clercq in november 1940 zwichtte en zijn onvoorwaardelijk vertrouwen in Hitler uitsprak, kreeg het VNV de volle steun van het MB. Het dwong de restanten van het Verbond van Dietse Nationaal Solidaristen, de fascistische beweging van de in de meidagen van 1940 in Frankrijk omgebrachte Joris Van Severen, aan te sluiten bij wat vanaf mei 1941 de Eenheidsbeweging-VNV heette. Ook Rex-Vlaanderen, de Vlaamse tak van beweging van Leon Degrelle onderging dat lot. Het VNV zag Wallonië als Vlaamse levensruimte en bedreigde de etnische Walen -dus niet de Vlamingen die waren uitgeweken naar Wallonië- met deportatie naar Frankrijk. Ook deze plannen belandden in de koelkast toen Degrelle zich opwerkte als leider van de Waalse collaboratie en er in 1943 in slaagde de Walen te laten erkennen als verfranste Germanen.

Het MB forceerde ook de inbraak van het VNV in de Belgische machtsstructuren. Duizenden VNV’ers bemanden Belgische bestuursorganen van het hoogste tot het laagste niveau. In 1943 werd bijvoorbeeld de helft van de Vlaamse gemeenten bestuurd door een VNV-burgemeester. Door deze machtsgreep kon het VNV leden aantrekken uit de rechts-katholieke Vlaamse beweging. De partij telde ca. 50.000 leden op zijn toppunt in 1942. Door de machtsgreep bestuurde het VNV mee de staat die het wilde vernietigen en was het een belangrijke uitvoerder van de onpopulaire bezettingspolitiek. Het was niet de enige paradox.

Het MB had geen politiek mandaat, wat impliceert dat het geen beslissingen mocht nemen aangaande de politieke toekomst van België. Aangezien het VNV zijn lot verbonden had aan de wil en dus de beslissing van Hitler kon het niet anders dan afwachten en aandringen op een duidelijke uitspraak ten gunste van een Vlaamse staat.

Om de machthebbers in Berlijn te overtuigen schakelde het VNV zich in de Duitse oorlogsvoering op het zogeheten thuisfront in. Dat gebeurde met paramilitaire en politionele formaties zoals de Vlaamse Wacht, de Fabriekswacht/Vlaamse Wachtbrigade en de Hilfsfeldgendarmerie die ingezet werd als hulptroepen van de bezetter en aan het Oostfront met het Vlaamse Legioen en de Waffen-SS waarvoor de werving al werd opgestart in de lente van 1941 en dus voor de oorlog met de Sovjet-Unie. Ook voor de Organisation Todt en het Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps werd geworven. VNV’ers werden onder druk gezet om zich te melden voor een van deze organisaties omdat hun engagement een uiting zou zijn van de machtswil van het VNV en dus in de nationaal-socialistische logica, vitaal voor de veiligstelling van de Vlaamse staat.

Dat laatste werd bedreigd door een collaboratiebeweging die het VNV bestreed met een Duits-nationalistisch project, nl. de zogenaamde terugkeer van Vlaanderen in het Duits-Germaanse Rijk. Aanvankelijk was dit de Algemene SS-Vlaanderen, later, van 1942 af, de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap (DeVlag) onder de leiding van de tot dan toe onbekende Jef Van de Wiele. Het was een beweging die snel aan macht en invloed won omdat haar doelstelling goed aansloot bij het imperialisme van de nationaal-socialistische machthebbers. Ze steunde de bezetter zonder enig voorbehoud, ook op terreinen waar het VNV over het algemeen terughoudender was zoals bij opsporen van joden en werkweigeraars. De beweging werd gepatroneerd door de SS, de organisatie van Heinrich Himmler, een van de machtigste figuren van Duitsland. Om die reden kon het MB het VNV niet beschermen tegen deze opponent. De DeVlag overvleugelde in 1943 op papier het VNV qua ledenaantal. Maar vele leden werden verplicht ingelijfd, bijvoorbeeld omdat ze in Duitse bedrijven werkten.

De twee nationalistische projecten in de Vlaamse collaboratie kwamen al snel in botsing. Het VNV definieerde zichzelf als een dam tegen verduitsing en als verdediger van het Vlaamse belang. Dat heeft voor een grote verwarring in de geesten gezorgd. De verdediging van het Vlaamse belang bestond namelijk concreet in een opbod aan dienstvaardigheid jegens de bezetter en dus met andere woorden in een nog grotere ijver bij het vernietigen van de Vlaamse civiele maatschappij en de exploitatie van de Vlamingen voor de Duitse oorlogsdoeleinden, incluis de eigen volgelingen die de hoogste prijs betaalden aan de Duitse fronten zij aan zij met de volgelingen van de Duits-nationalistische tegenstander in de collaboratie. Het zorgde voor ontevredenheid in eigen rangen en het ontstaan van dissidente groepen die het VNV verweten zijn Dietse idealen te verraden en teveel toe te geven aan de Groot-Duitse tegenstanders. Vooral de tweede leider van het VNV, Hendrik Elias die De Clercq was opgevolgd na diens overlijden in oktober 1942, kreeg te maken met deze spanningen. Hij dreef de spanning op door eerst zijn leidinggevend kader en vervolgens zijn leden lid te zijn van de DeVlag en hij stopte de werving voor de Waffen-SS omdat was gebleken dat VNV’ers er werden geïndoctrineerd met de Groot-Duitse ideologie. Maar hij heeft op geen enkel moment geprobeerd de collaboratie van het VNV te stoppen, ook niet de militaire collaboratie die hij uitbreidde door een werving voor de Duitse Kriegsmarine op te starten. Nochtans was het VNV de controle verloren die het aanvankelijk nog had over de Vlaamse Wacht en de Vlaamse Wachtbrigade. Het werden reguliere onderdelen van de Duitse Wehrmacht. Dat het VNV over een militaire macht beschikte, was dus een illusie en de door Elias geformuleerde hypothese dat het VNV na de aftocht van de Duitse troepen zij aan zij met het rechtse Leopold III-gezinde verzet zou strijden tegen het links-communistische verzet moet dan ook eerder worden beschouwd als wishfull thinking geboren in naoorlogse pogingen om de volgehouden collaboratie van het VNV te verklaren. Het was een illusie vooral ook omdat het VNV in oorlog was met de civiele maatschappij in Vlaanderen. Vele honderden militanten of vermeende aanhangers werden vermoord door het verzet. Aan de vooravond van de bevrijding was het VNV samen met zijn Duits-nationalistische tegen/medestander verworden tot een kleine gehate en belaagde minderheid die de schuld van de hele oorlogsellende in de schoenen geschoven kreeg. Vele VNV’ers hadden het zinkende schip inmiddels verlaten. De partij telde nog ca. 10.000 leden.

De politieke strijd tussen de collaboratiepartijen heeft geen rol gespeeld in de naoorlogse bestraffing. Vele vooral militaire en politionele collaborateurs hadden ook eerder persoonlijke dan politieke motieven om te collaboreren. De collaboratie van het VNV heeft er wel voor gezorgd dat de collaboratie in Vlaanderen een breder fenomeen was dan in Franstalig België. De partij belichaamde het Vlaams-nationalisme met zijn vertakkingen in de Vlaamse beweging en was daardoor meer verankerd in de rechts-katholieke Vlaamse samenleving dan Rex dat was in Franstalig België.

Het onderzoek naar de collaboratie in Vlaanderen heeft zich in sterke mate gericht op de politieke en militaire collaboratie, op de onderscheiden collaborerende organisaties en op biografieën van vooraanstaande collaborateurs. Het perspectief van de individuele collaborateur is nog maar zeer gedeeltelijk geëxploreerd en vergt nog meer onderzoek. Uit onderzoek naar de motivatie van Vlaamse collaborateurs op basis van naoorlogse strafdossiers blijkt dat 40% uitsluitend om ideologische redenen collaboreert. Bij 60% spelen persoonlijke motieven maar ongeveer de helft van deze groep was ook ideologisch gemotiveerd zodat het aandeel van ideologisch gemotiveerde collaboratie bijna 70% is. Bij de persoonlijke motieven prevaleert geld. Collaborateurs die werk en een inkomen beogen, komen voornamelijk uit lagere sociale klassen, maar ook ruim driekwart van de ideologisch gemotiveerde collaborateurs stamt uit lagere sociale klassen. Een grote meerderheid van de Vlaamse collaborateurs gelooft in het nationaal-socialisme en koestert bewondering voor Hitler. Motieven als Vlaams-nationalisme, anticommunisme en antisemitisme zijn prominenter aanwezig in het discours van de collaborerende pers en leidinggevend collaborateurs dan in dat van gewone collaborateurs.